S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

1.6. Sharlarning elastik va noelastik to‘qnashishlari
To’qnashuv deb juda qisqa vaqt davomida fazoning kichik sohasida yuz beradigan ikki yoki ko’p sondagi jismlar, zarrachalar orasidagi o’zaro ta’sirga aytiladi. Bu sohadan va vaqtdan tashqari hollarda jismlar holatlarining boshlang’ich va oxirgi qiymatlari to’g’risida gapirish mumkin. To’qnashuv jarayonlari ta’sir vaqtida ichki energiyaning o’zgarish xarakteriga qarab noelstik va elastik bo’lishi mumkin. Agar ta’sir vaqtida zarrachalarning ichki energiyasi o’zgarsa, unga elastik to’qnashuv deyiladi. To’qnashuvlr mutloq-elastik va mutloq-noelastik bo’lishi mumkin. Mutloq-elastik urilish deb jismlarning shunday qisqa vaqtdagi o’zaro ta’sirlashishiga aytiladiki, ular to’qnashgandan so’ng hech qanday deformatsiya yuz bermaydi va jismning urilishdan oldingi kinetik energiyasi yana kinetik energiyaga aylanadi. Agar to’qnashuv mutloq-elastik bo’lsa, urilishdan oldingi tezliklar uchun impuls va energiyaning saqlanish qonunlarini ifodalaydigan tenglamalar o’rinli bo’ladi. Bu tenglamalar quyidagi ko’rinishda bo’ladi.
 (82)
 (83)
 (84)
kichik o’zgarishlar qilingandan so’ng
 ) (85)
 (86)
(86)ni (85) ga bo’lib
 (87)
ni olamiz, buni m₂ ga ko’paytiramiz. U holda
 (88)
(85) dan (88) ni ayiramiz


 (89)
(85) tenglamani quyidagicha ham yozish mumkin:
 (90)
(87) tenglamani m₁ ga ko’paytiramiz
 (91)
(90) dan (91) ni ayiramiz

Soddalashtirishdan so’ng  (92)
ni olamiz.
Nazorat savollari va topshiriqlar:

1. 
   Ilgarilanma harakat,aylanma harakat va tebranma harakat deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Tekis va notekis harakat deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Chiziqli tezlik, burchak tezlik, va ular orasidagi bog’lanishni tushintiring.
   
4. 
   Markazga intilma tezlanish formulasi qanday?
   
5. 
   Nyutonning birinchi qonuni qanday ta’riflanadi?
   
6. 
   Inertlik deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Nyutonning qonunlariga ta’rif bering.
   
8. 
   Reaktiv harakatga ta’rif bering va misollar keltiring.
   
9. 
   Harakat miqdorining o’zgarishi qonuniga ta’rif bering.
   
10. 
    Egri chiziqli harakatda kuch o’zgaruvchan bo’lganda ish qanday hisoblanadi?
    
11. 
    Mexanik energiya deb nimaga aytiladi?
    
12. 
    Kinetik energiya formulasini chiqarib bering.
    
13. 
    Mexanik energiyaning saqlanish va o’zgarish qonuni qanday ta’riflanadi?
    
14. 
    Mutloq elastik to’qnashgan sharlarning tezliklarini topish formulasini chiqaring.
    
15. 
    Noelestik to’qnashishda aylangan ichki energiya formulasini chiqarib bering.
    

2 – MA’RUZA