S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, K. A. Tashev

Strukturalari  b o ‘yicha
  axborot  sirqib  chiqadigan  kanallar  bir 
kanalli  va ko‘p  kanalli bo‘lishi  mumkin.  Ko‘p  kanallilarda  axborot 
sirqib  chiqishi bir qancha ketma-ket yoki parallel kanallar bo‘yicha 
bo‘ladi.
Nazorat savollari:
r
1.  Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar tushunchasi.
2.  Axborot sirqib chiqadigan texnik kanal strukturasini tushun- 
tirib bering.
3.  Axborot  sirqib  chiqadigan  texnik  kanallaming  turkumlani-
shi.
10.2. Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallarni aniqlash
 
usullari va vositalari
Elektromagnit  rmrlanish  indikatorlari  qo‘shimcha  elektromag­
nit  nurlanishlami  aniqlash  va  nazoratlash uchun  ishlatiladi.  Indika- 
toming soddalashtirilgan sxemasi  10.4-rasmdakeltirilgan.
242

---

Yuqori chastota
B o‘sag‘a
kuchaytirgichi
qurilmasi
Indikatot
Amplituda
detektori
Past chastota 
kuchaytirgichi
10.4-rasm. Elektromagnit nurlanish indikatorining sxemasi.
Asbob  fazoning  ma’lum  nuqtasidagi  elektromagnit  nurlanish- 
lami  qaydlaydi.  Agar  ushbu  nurlanishlaming  sathi  bo‘sag‘a  nurla- 
nishdan oshib ketsa, tovush yoki nur yordamida ishlovchi ogohlanti- 
ruvchi  qurilma  ishga tushadi.  Demak,  ushbu joyda yashirincha  o‘r- 
natilgan radio qurilmasi (radiozakladka) mavjud.
Indikatoming  ishlash prinsipi  quyidagicha.  Indikator  sxemasi- 
da tashqi  signallar fonida test akustik signalini  ajratishga imkon be- 
ruvchi  past  chastota  kuchaytirgichi  va  radiokamay  mavjud.  Test 
akustik signal bilan modulyatsiyalangan nurlanishni  indikator anten- 
nasi  qabul  qiladi  va  kuchaytirilgandan  so‘ng  radiokama^ga  uzati- 
ladi.  Radiozakladka  mikrofoni  bilan  indikator  radiokamayi  orasida 
xushtakni  eslatuvchi tovush signali ko‘rinishida namoyon boiuvchi 
musbat  teskari bog‘lanish  o‘matiladi.  Bu  akustik teskari  bog‘lanish 
yoki "akustik bog‘lanish" rejimi deb ataladi.
Elektromagnit  maydon  indikatorlari  quyidagi  ko'rsatkichlari 
bilan xarakterlanadi:
•  chastotaning ishchi diapazoni;
•  sezuvchanlik;
•  zakladkani topish radiusi;
•  ta’minot manbai xili;
•  zakladkani qidirish rejimida avtonom ishlash vaqti;
•  indikatsiya xili.
Zamonaviy indikator D-008  ning ko‘rinishi  10.5-rasmda kelti- 
rilgan.  Asbob ishlashining ikkita rejimi mavjud:
243

---

•  radionurlantiruvchi  zakladkani  qidirishga  mo‘ljallangan 
maydonni aniqlash;
•  yashirincha  tinglovchi  qurilmalami  qidirishga  mo‘ljallangan 
simli liniyalarni tahlillash.
Ushbu  asbob  modulyatsiya  xiliga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda 
zakladkalami  aniqlaydi.  Aniqlash  radiusi  nurlanish  quvvatiga,  zak- 
ladka  ishlashi  chastotasiga,  tekshiriluvchi  xonadagi  elektromagnit 
ahvolga bog‘liq.  Zakladka  quwati  5 mVt bo‘lganida,  aniqlash radi­
usi taxminan  lm  ga teng bo‘ladi.
10.5-rasm. D-008 indikatori.
r
Akustik  teskari  bog‘lanish  rejimi  qurilmaning  lokal  elektro­
magnit maydon ta’sirida yanglish ishlashini bartaraf etish va o‘ziga 
xos tovush signali bo‘yicha zakladkani aniqlash imkoniyatini beradi. 
Qurilma 50-1500 mGs chastota diapazonida ishlaydi.
Radiochastotomerlar elektromagnit nurlanishning chastota bo‘- 
yicha  bo‘sag‘aning  oshib  ketishini  qaydlaydi.  Zakladkani  qidirish 
xonani  reja  asosida  radiochastotomer  bilan  aylanish  yo‘li  orqali 
amalga oshiriladi va zakladka bo‘lishi mumkin bo‘lgan joy tekshiri- 
layotgan  xonaning  ma’lum  nuqtasidagi  signalning  maksimal  sathi 
bo‘yicha  aniqlanadi.  Nurlanish  aniqlanganda,  displeyda  olingan 
signal  chastotasi  ko‘rsatiladi,  tovush  yoki  yorug‘lik  orqali  xabar 
beriladi.
244

---

Radiochastotomerlaming  ba’zi  xillari  axborotni  yuqori  chas- 
totada  liniya  orqali  uzatuvchi  zakladkalami  aniqlashda  qo‘llaniladi. 
Niyati buzuqning texnik vositasining uzatish chastotasi 40-600 KGs 
(ba’zida 7 MGs gacha) diapazonda bo‘ladi.
RICh-3  chastotomerning  (10.6-rasm)  ishlash prinsipi  radiosig- 
nallami  keng  polosali  detektirlashga  asoslangan.  Bu  esa  ixtiyoriy 
modulyatsiyali  radiouzatuvchi  qurilmalami  aniqlash  imkoniyatini 
beradi.
Asbob ikkita rejimda ishlaydi: qidirish va qo‘riqlash.
Qidirish  rejimi  radiomikrofonlar,  telefon  radiotranslyatorlar, 
radiostetoskoplar, yashirin videokameralar o‘matilgan joylami aniq­
lashda  ishlatiladi.  Undan  tashqari  radiostansiyalar  va  radiotelefon- 
lami ruxsatsiz ishga tushirilganligini aniqlaydi.
I
10.6-rasm. RICh-3 chastotomeri.
Qo‘riqlash rejimi  begona radionurlanish manbasini paydo bo‘- 
lish onini qaydlashga va trevoga signalini uzatishga imkon beradi.
RICh-3  asbobi  chastota  o‘lchanishining  yuqori  aniqligida 
(0,002%), chastotaning  100-3000 MGs diapazonida ishlaydi.
Skanerlovchi  priyomniklar  transportda  tashiladigan  va  qo‘lda 
olib  yuriladiganlarga  bo‘linadi.  Maydon  indikatori  va  radiochasto- 
tomerlarga  o‘xshab,  skanerlovchi  priyomniklar  axborot  sirqib  chi- 
quvchi kanallami aniqlashda qo‘llanilishi mumkin.
245

---

10.7-rasmda Winradio  skanerlovchi priyomnikning tashqi ko‘- 
rinishi  keltirilgan.  Ushbu priyomnik kompyuteming  16-bitli  slotiga 
o‘matiladigan karta ko‘rinishida yasalgan (10.8-rasm), bu esa uning 
ketma-ket  portlar  orqali  ulanadiganlariga  nisbatan  imkoniyatlarini 
orttiradi.
Winradio  1000  modeli  500  kGs  dan  1300 mGs  gacha  chasto- 
talarda  ishlaydi  va  turli  modulyatsiyali  signalni  qabul  qilishi  mum­
kin.  Dasturiy boshqarish  sichqoncha va klaviatura yordamida  quril­
ma resurslarini operativ boshqarishga imkon beradi.  Boshqarish pa- 
neli  monitor  ekranida  akslantiriladi.  Tezligi  -   50  kanal/s,  chastota 
bo‘yicha o‘zgartirish qadami  1  kGs dan to  1  mGs gacha.
10.7-rasm. Winradio skanerlaydigan qabul qiluvchi qurilma.
10.8-rasm. Winradio skanerlovchi priyomnikni kompyuterga
o‘matish.
Winradio  Communication  firmasi  radiopriyomniklari  komp- 
lekti tarkibiga boshqarishning quyidagi dasturiy vositalari kiradi:
•  bazaviy dasturiy ta’minot;
246

---

•  qo‘shimcha dasturiy ta’minot;
•  skanerlash  rejimini  amalga  oshirishiga  imkon  beruvchi  das­
turiy ta’minot.
Bazaviy  dasturiy  ta’minot  priyomnik  ishlashini  boshqaruvchi 
asosiy boshqarish dasturi bo‘lib,  quyidagi masalalarni hal  etadi:  pri- 
yomnikni  ish  chastotasiga  va  ishlash  rejimiga  o‘matish,  skanerlash 
parametrlarini  belgilash  va  natijalarini  akslantirish,  ish  natijalari 
bo‘yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirish.
Qo‘shimcha dasturiy ta’minot priyomnikning funksional imko- 
niyatlarini kengaytirishga imkon beradi:
•  Digital  Suite  dasturi  signalning  vaqt  va  chastota  xarakte- 
ristikalarini  tahlillashga,  turli  standartlardagi  signallarini  ishlashga 
hamda  audio  -  signallarini WAV -  formatda qattiq  diskka yozishga 
imkon beradi.  Signallami tahlillash va  ishlash muolajalarini  amalga 
oshirishda kompyuteming standart tovush kartasidan foydalaniladi.
•  Datebase  dasturi  ixtisoslashtirilgan  ma’lumotlar  bazasining 
shakllanishini  ta’minlaydi.  Dastur  tarkibiga  butun  dunyo  bo‘yicha 
uch yuz mingdan ortiq qaydlangan chastotalarini, manzil mamlakati, 
geografik  koordinatlari  ko‘rsatilgan  radiostansiyalar  xususidagi 
axborotli ma’lumotlar bazasi kiradi.
Skanerlashning ko‘pgina  algoritmlari  mavjud.  Ularning  asosiy 
vazifalari quyidagilar:
•  agar qabul qilinadigan signal sathi berilgan bo‘sag‘adan osh- 
sa,  skanerlash  to‘xtatiladi.  Operator  tovush  yoki  nur  orqali  ogoh- 
lantiriladi.
•  signal aniqlanganida skanerlash to‘xtatiladi va  signal yo‘qol- 
ganida skanerlash qaytadan boshlanadi;
•  signalni  tahlillash  vaqtida  skanerlash  to‘xtatib  turiladi  va 
skanerlash rejimi ishga tushirilganida davom ettiriladi;
•  qo‘l  yordamida  skanerlash  -   priyomnikni  sozlash  operator 
yordamida amalga oshiriladi.
Qo‘shimcha  dasturiy  ta’minot  chastotalari  ma’lum  radiozak- 
ladkalami  qidirishda  ishlatiladi.  Bunda  ba’zi  skanerlovchi  priyom- 
niklarda modulyatsiyaning berilgan xili va ustivor kanallar bo‘yicha 
skanerlash ko‘zda tutilgan.
247

---

Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  shaxsiy  kompyuterlaming  aniq­
lash  qurilmalari  bilan  kompleksda  ishlatilishi,  signallami  aniqlash 
va  tahlillash  bo‘yicha  imkoniyatlami jiddiy  kengaytiradi.  "Skaner­
lovchi priyomnik +  shaxsiy kompyuter"  komplekti  avtomatlashtiril- 
gan  qidiruv  kompleksining  oddiy  misoli  hisoblanadi.  Yanada  mu- 
rakkab  tizimlar ham  shaxsiy kompyuter va  skanerlovchi priyomnik 
asosida quriladi,  ammo ular kompleksning tezkorligini hamda funk- 
sional imkoniyatlarini kengaytiruvchi qo‘shimcha bloklarga ega.
Shaxsiy  kompyuterlar  asosida  qurilgan  avtomatlashtirilgan  qi­
diruv  kompleksi  ishlashini  "Nelk"  firmasining  "KRONA"  va 
"KRONA Pro" komplekslari misolida ko‘ramiz.