S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, K. A. Tashev

Nazorat savollari:
1. Xavfsizlik modellari va ulardan foydalanish holatlarini 
tavsiflab bering.
2. Xarrison-Ruzzo-Ulmanning diskretsion modelida bajari- 
ladigan amallami tushuntirib bering.
3. Xarrison-Ruzzo-Ulmanning diskretsion modelida xavfsizlik 
mezonini ta’riflab bering.
4. Xarrison-Ruzzo-Ulmanning diskretsion modelining afzallik- 
lari va kamchiliklarini tushuntirib bering.
4.2. Bella-LaPadulaning mandatli modeli
Foydalanishni boshqarishning mandatli modeli ko‘pgina mam- 
lakatlaming davlat va hukumat muassasalarida qabul qilingan max- 
fiy hujjat almashish qoidalariga asoslangan. Bella-LaPaduIa siyosa­
tining asosiy mazmuni amaliy hayotdan olingan bo‘lib, himoyala- 
nuvchi axborotni ishlashda qatnashuvchilarga va bu axborot mavjud 
bo‘lgan hujjatlarga xavfsizlik sathi nomini olgan maxsus belgi, 
masalan, “maxfiy”, “mutlaqo maxfiy” va h. kabilami tayinlashdan 
iborat. 
Xavfsizlikning 
barcha 
sathlari 
o‘matilgan ustunlik
63

---

munosabati asosida tartiblanadi, masalan, “mutlaqo maxfiy” sathi 
“maxfiy” sathidan yuqori yoki undan ustun turadi. Foydalanishni 
nazoratlash o‘zaro harakatdagi tomonlaming xavfsizlik sathlariga 
bog‘liq holda quyidagi ikkita oddiy qoida asosida amalga oshiriladi:
1. Vakolatli shaxs (subyekt) faqat xavfsizlik sathi o‘zining 
xavfsizlik sathidan yuqori bo‘lmagan hujjatlardan axborotni 
o‘qishga haqli.
2. Vakolatli shaxs (subyekt) xavfsizlik sathi o‘zining xavfsizlik 
sathidan past bo‘lmagan hujjatlarga axborot kiritishga haqli.
Birinchi qoida yuqori sath shaxslari tomonidan ishlanadigan 
axborotdan past sath shaxslari tomonidan foydalanishdan himoya- 
lashni ta’minlaydi. Ikkinchi qoida (juda muhim qoida) axborotni 
ishlash jarayonida yuqori sath ishtirokchilariga axborotning sirqib 
chiqishini (bilib yoki bilmasdan) bartaraf etadi.
Shunday qilib, diskretsion modellarda foydalanishni boshqa­
rish foydalanuvchilarga ma’lum obyektlar ustida ma’lum amallami 
bajarish vakolatini berish yo‘li bilan amalga oshirilsa, mandatli 
modellar foydalanishni xufiya holda - tizimning barcha subyekt va 
obyektlariga xavfsizlik sathlarini belgilash yordamida boshqaradi. 
Ushbu xavfsizlik sathlari subyektlar va obyektlar orasidagi joiz 
o‘zaro harakatlami aniqlaydi. Demak, foydalanishni mandatli bosh­
qarish bir xil xavfsizlik sathi berilgan subyektlar va obyektlami 
farqlamaydi va ulaming o‘zaro harakatiga cheklasblar mavjud emas. 
Shu sababli, foydalanishni boshqarish moslanuvchanlikni talab qil- 
ganida, mandatli model qandaydir diskretsion model bilan birga- 
likda qo‘llaniladi. Bunda diskretsion model bir sathdagi subyekt va 
obyektlar orasidagi o‘zaro harakatni nazoratlashda va mandatli 
modelni kuchaytimvchi qo‘shimcha cheklashlami o‘matishda 
ishlatiladi.
Xavfsizlikning Bella-LaPadula modelida tizim Xarrison-Ruz- 
zo-Ulman modeliga o‘xshash subyektlar s, obyektlar