S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, ica. Tashev

Viruslar va zarar keltiruvchi dasturlarni tarqatish kanaUari Kompyuterlar va korporativ tarmoqlarni himoyalovchi samarador tizimni yaratish uchun qaerdan xavf tug'ilishini aniq tasawur etish lozim. Viruslar tarqalishning juda xilma-xil kanallarini topadi. Buningustiga eski usullarga yangisi qo'shiladi.

Tarqalishning klassik (mumtoz) usullari. Fayl viruslari dastur fayllari bilan birgalikda disketlar va dasturlar almashishda, tarmoq kataloglaridan, Web- yoki FTP - serverlardan dasturlar yuklanishida tarqatiladi. Yuklama viruslar kompyuterga foydalanuvchi zaharlan- gan disketani diskovodda qoldirib, so'ngra operatsion tizimni qayta yuklashida tushib qoladi. Yuklama virus kompyuterga viruslaming boshqa xili orqali kiritilishi mumkin. Makrokomanda viruslari MicroSoftWord, Excel, Access fayllari kabi ofis hujjatlarming zaharlangan fayllari almashinishida tarqaladi.

177

Agar zaharlangan kompyuter lokal tarmoqqa ulangan bo‘lsa, virus osongina fayl-server disklariga tushib qolishi, u yerdan kata- loglar orqali tarmoqning barcha kompyuterlariga o‘tishi mumkin. Shu tariqa virus epidemiyasi boshlanadi. Virus tarmoqda shu virus tushib qolgan kompyuter foydalanuvchisi huquqlari kabi huquqqa ega ekanligini tizim ma’muri unutmasligi lozim. Shuning uchun u foydalanuvchi foydalanadigan barcha kataloglarga tushib qolishi mumkin. Agar virus tarmoq ma’muri ishchi stansiyasiga tushib qolsa, oqibati juda og‘ir bo‘lishi mumkin.

Elektron pochla.

Hozirda Internet global tarmogh viruslaming asosiy manbai hisoblanadi. Viruslar bilan zaharlanishlarning aksariyati MicroSoft- Word formatida xatlar almashishda sodir bo‘ladi. Elektron pochta makrovdruslami tarqatish kanali vazifasini o‘taydi, chunki axborot bilan bir qatorda ko‘pincha ofis hujjatlari jo‘natiladi.

Viruslar bilan zaharlash bilmasdan va yomon niyatda amalga oshirilishi mumkin. Masalan, makrovirus bilan zaharlangan muhar- rirdan foydalanuvchi o‘zi shubha qilmagan holda, adresatlarga za­harlangan xatlami jo'natishi mumkin. Ikkinchi tarafdan niyati buzuq odam atayin elektron pochta orqali bar qanday xavfli dasturiy kodni jo‘natislii mumkin.

Troyan Web-saytlar. Foydalanuvchilar virusni yoki troyan dastumi Internet saytlarining oddiy kuzatishda, troyan Web-saytni ko‘rganida olishi mumkin. Foydalanuvchi brauzerlandagi xatoliklar ko‘pincha troyan Web-saytlari faol komponentlarining foydalanuv­chi kompyuterlariga zarar keltiruvchi dasturlarni kiritishiga sabab bo‘ladi. Troyan saytni ko‘rishga taklifm foydalanuvchi oddiy elektron xat orqali olishi mumkin.

Lokal tannoqlar.

Lokal tarmoqlar ham tezhkda zaharlanish vositasi hisoblanadi. Agar himoyaning zaruriy choralari ko‘rilmasa, zaharlangan ishchi stansiya lokal tarmoqqa kirishda serverdagi bir yoki bir necha xiz- matchi fayllami zaharlaydi. Bunday fayllar sifatida Login.com xiz- matchi faylni, firmada qoMlaniluvchi Excel-jadvallar va standart hujjat-shablonlarni ko'rsatish mumkin. Foydalanuvchilar bu tarmoq­qa kirishida serverdan zaharlangan fayllarni ishga tushiradi, natijada virus foydalanuvchi kompyuteridan foydalana oladi.

178

Zararkehiruvchi dasturlarni tarqatishning boshqa kanallari.

Viruslarni tarqatish kanallaridan biri dasturiy ta’minotning qaroqchi nusxalari hisoblanadi. Disketlar va CD-disklardagi noqu- nuniy nusxalarda ko^Lpincha turli-tuman viruslar bilan zanarlangan fayllar boMadi. Vimslarni tarqatish manbalariga elektron anjumanlar va FTP va BBS fayl-serverlar ham taalluqli.

O'quv yurtlarida va Intemet-markazlarida o’rnatilgan va umumfoydalanish rejimida ishlovchi kompyuterlar ham osongina viruslarni tarqatish manbaiga aylanishi mumkin. Agar bunday kompyuterlardan biri navbatdagi foydalanuvchi disketidan zaharlan- gan bo’lsa. shu kompyuterda ishlovchi boshqa foydalanuvchilar disketlari ham zaharlanadi.

Kompyuter texnologiyasining rivojlanishi bilan kompyuter viruslari ham o‘zining yangi yashash makoniga moslashgan holda takomillashadi. Har qanday onda yangi, oldin ma’lum bo’lmagan yoki maTum bo'lgan, ammo yangi kompyuter asbob-uskunasiga mo’ljallangan kompyuter viruslari, troyan dasturlari va qurtlar pay- do boMishi mumkin. Yangi viruslar ma’lum boTmagan yoki oldin mavjud bo lmagan tarqatish kanallaridan hamda kompyuter tizim- lariga tatbiq etishning yangi texnologiyalaridan foydalanishi mum­kin. Virusdan zaharlanish xavfini yo‘qotish uchun korporativ tar- moqning tizim ma’muri, nafaqat virusga qarshi usullardan foyda­lanishi, balki kompyuter viruslari dunyosini doimo kuzatib borishi shart.

Nazorat savollaii:

1. 
   Kompyuter virusi va zarar keltiruvchi dasturlar tushunchasi.
   
2. 
   Kompyuter viruslarini qaysi asosiy alomatlariga ko‘ra tur- kumlash mumkin?
   
3. 
   Kompyuter virusini bajarilish davri qanday bosqichlami o‘z ichiga oladi?
   
4. 
   Zarar keltiruvchi dastur turlarini va ulaming ishlash prin- sipini tushuntirib bering.
   
5. 
   Kompyuter viruslari va zarar keltiruvchi dasturlarni tarqa- lish kanallarini tushuntirib bering.
   

2. 
   Virusga qarshi dasturlar
   

Kompy liter viruslarini aniqlash va ulardan himoyalanish uchun maxis us dasturlarning bir necha xillari ishlab chiqilgan boTib, bu dasturlar kompyuter viruslarini aniqlash va yo‘qotishga imkon be- radi. Bunday dasturlar virusga qarshi dasturlar deb yuritiladi. Umu- man, barcha virusga qarshi dasturlar, zaharlangan dasturlarning va yuklama sektorlarning avtomatik tarzda tiklanishini ta’minlaydi.

Viruslarga qarshi dasturlar foydalanadigan viruslarni aniq- lashning asosiy usullari quyidagilar:

• 
  etalon bilan taqqoslash usuli;
  
• 
  evristik tahlil;
  
• 
  virusga qarshi monitoring;
  
• 
  o‘zgarishlarnianiqlovchi usul;
  
• 
  kompyuterning kiritish/chiqarish bazaviy tizimiga (BlOSga) virusga qarshi vositalami o‘matish va h.