S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

IV  BOB
 
a h o l i n i n g
 
i s h
 
b i l a n
 
b a n d l i g i
  -
 
IJTIMOIY- IQTISODIY  MUNOSABATLAR
 
KATEGORIYASI  SIFATIDA
4.1. 
Ish  bilan  bandiikning  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyati
 
Ish bilan bandlik -
 bu iqtisodiy asoslangan ijtimoiy munosabatlaming muhiti va 
shaklidir.  Bunday ta’riflashga inson hayotining muhirn qadriyatlaridan biri boim ish 
mehnat,  o ‘zi  uchun  kasb  tanlash,  turmushning  iqtisodiy  asosi  boim ish  daroinad 
nuqtai  nazaridan  jamiyatdagi  individ  va  guruhlar  o‘rtasidagi  totuvlik  va  kurash,
o xshaslilik va  har xillik asos b o iib  xizmat qiladi.
Aholi ish bilan bandligining ijtimoiy-demografik muammolari har doim dolzarb, 
amq va  ravshan  boigani  uchun  ular mukammal  o'rganishga  arziydi. 
n ^ i n ù z  I.A.Karimov kichik va xususiy tadbirkorlilik rivojiga urg‘u berib, 
"  ; 
^  biznes  va  tadbirkorîik  yaxshi  yoiga  qo'yilsa  ayniqsa  qishloq  xo'jaligida 
bo shagan  ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash maxalliy xom ashyo, dehqonchilik 
va  qunlish  resurslarini  qayta  ishlashni  takomillashtirish  ichki  iste’mol  bozorini 
xalq iste  mol mollari hamda hizmatlar bilan ta ’minlash kabi dolzaib muammolami 
bartaraf etish  mumkin.  Shunday qilaylikki iqtisodiyotimiz tizimida aholi bandligini 
ta  minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorîik yetakchi kuchga aylansin»1  — deya 
bejiz  takidlamagan.
Ishchi  kuchi  yetishmasligi  sharoitida  raqobatchilik  faqat  mavhum  individ  va 
guruhlar orasida emas, balki aholining aniq jinsiy kategoriyalari orasida ham boiadi. 
Ishchi  kuchi yetishmasligi,  ish beruvchi  va  davlat  institutlari boshqaruvchilarining 
guruhlar orasidagi bandlikni taqsimlash borasida o ‘z strategiya va taktikalarini ishlab 
chiqishiga olib keladi. Aholi ish bilan bandligining yosh va jinsiy ustunligini aniqlash, 
ya  ni  band  boigan  bir  guruhning  iqtisodiy jihatdan  samaraii  va  ijtimoiy  muvofiq 
bo lgan  huquq  va  imkoniyatlari  boshqasinikidan  afzalligini  taqqoslash  masalasini 
keltinb  chiqaradi.
Zamonaviy  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimda  erkaklar  bandligining  ustunligi  ma’lum. 
Bu  borada  ayollarning  huquq  va  imkoniyatlari  nafaqat  haqiqatda,  balki  rasman 
ham  erkakiarnikiga  nisbatan  pastroq.  Mehnat  munosabatlarida  ayoilarni  huquq 
jihatdan  barobar  ko‘rmaslik,  ayollar  diskriminatsiyasi  quyidagi  tipik shakllarda 
namoyon  boiadi:
-  mutaxassislik bo'yicha  ish topishning qiyinligi; 
am q  ishlarni  bajarishga  yolianish  paytida  ayollarning  erkaklar  bilan
1 KapHMOB H.A.  «B
h
3 Kejia^KarHMH3HH ÿ3 KÿjiHMH3 6raaH «ypaMH3» T.7-
tom
. 
«XajiK cÿ3M»  ra3eTacH,  2005 
hwi
  28-29  HHBap.
52

---

raqobatbardosh  boiaolmasligi;
-  ta iim   olish  imkoniyatining  kamligi,  ayniqsa,  m a’muriy  va  tadbirkorlik 
sohalarida;
-  mansabga ko‘tarilishdagi qiyinchiJiklar;
-birinchi  navbatda ishdan  bo'shatish;
-  erkaklarga  nisbatan  ayollar  ishsizlik  davrining  cho'zilishi;
-  kam  ish haqi beriladigan shartlarda  ishlarga taklif etilishi.
Zamonaviy  statistik  m aium otlar va  sotsiologik  tadqiqotlar  shuni  ko'rsatadiki, 
ayollaming  ish  bilan  bandligi  muammosi  faqat  bizning  respublikmiz  emas,  balki 
teng huquqli boshqa mamlakatlarda ham qonun va Konstitutsiya biian himoya qilinadi. 
Lekin  diskriminatsiya  rasmiy  tashkilotlarning  qarori  va  nazoratiga  qaramasdan 
saqlanadi.  Masalan,  davlat  idoralari  va  kasaba  uyushmalari  darajasida  mehnat 
munosabatlari  bo‘yicha  reabilitatsiya  qaror  qabul  qilinganda  tarmoq,  hudud  ish 
beravchilari bu qaromi bajarmaslikka kelishib oladi, ya’ni o‘z qarorlarini ifodalaydi 
va himoya qiladi.
Ayollaming mehnat munosabatlarida ajratilish muammosi doimo qayta ko'riladi 
va  muhokama  qilinadi,  turli  takliflar  kiritiladi.  Ular orasida  quyidagilarni  ajratish 
mutnkin:
1.  Ayollar  kasbiy-mehnat  borasida  zaifroq  va  ishchi  kuchi  hisobida  samarasi 
kamroq  hisoblanadi;
2.  Ayollar  nozik tabiatli,  ular  mehnatning  hamma turiga  moyil  emas;
3.  Jamiyatda  raqobat  qonunlari  mavjud;  tabiiy,  erkaklar bu  raqobatda  ijtimoiy 
jihatdan  yutib  chiqadi;
4.  Ayollarga  shuhrat,  martabaga  intilish,  og‘ir  kasbiy  mehnat  qilish  xos  emas, 
balki  ulaming  tabiiy  qismati  -   turmush,  oila,  uy,  bola,  tarbiya;
5. Aynan erkaklar oilada ishlab, pul topishi va oilani boqish kerak, agar aksincha 
b oiib qolsa, oilada erkak mavqei,  obro'si tushib ketadi,  bu esa oilaning buzilishiga 
olib keladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti  I.A.  Karimov tomonidan  1995 yil 2 martda 
qabul qilingan Farmoni, qolaversa,  17 mart 1999 yildagi «Ayollami ijtimoiy himoya 
qilishni  kuchaytirishning  qo'shimcha  m e’yorlari  haqida»gi  Farmoni,  2004  yil  25 
maydagi  « 0 ‘zbekiston  xotin-qizlar  q o ‘mitasi  faoliyatini  q o ila b   quvvatlash 
borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to ‘g‘risida»gi PF3434-sonli  Farmoni ijrosini 
ta ’minlash  chora  tadbirlari  dasturi  to‘g‘risida  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Maxkamasining Qarori ham jamiyatda ayollar uchun teng imkoniyatlar yaratishga 
qaratilgan.1
Ko'pchilikning o‘z fikri bo'lgani uchun, bunga hamma turlicha yondashadi. Ba’zida 
bandiikdagi jinslararo tengsizlik tasodifiy hisoblanadi va uncha ahamiyatga ega boimay 
qoladi.
Sotsiologik dalil sifatida ayollar ishsizligi ba’zi bir xususiy ijtimoiy muammolami 
keltirib  chiqaradi:
‘«XajiK,  cy3H»  ra3eTacH,  2004 
hhji
  30 
hioh
.
53

---

-  alkogolizm,  narkomaniya, bular oqibatida  esa naslsizlik va farzandsizlik;
- jamiyat taraqqiyotini orqaga suruvchi illat  -  fohishabozlik.
Mehnat  munosabatlarida  ayollar  diskriminatsiyasi  dalillari,  ulaming  ijtimoiy 
ahvoliga  ta’sir  etishi,  hatto  jinslararo  ijtimoiy  nizolami  ham  keltirib  chiqarishi 
mumkin.
Ayollaming  o‘zlari  ish  bilan  bandlikning  jinslararo  muammolariga  qanday 
qaraydi?  Bu  savol  ko‘p  mamlakatlarda yetarli  darajada  o‘rganilgan.
Ba’zi  bir  tadqiqot  natijalariga  ko'ra  ayollarning  aksariyat  qismi,  ayniqsa, 
ma’lumotga ega boiganlari,  uyda  o'tirib,  uy bekasi vazifasini bajarib,  hech  qaerda 
ishlamaslikka  qarshi.  Shuningdek,  ayollar  orasida  toiiqsiz  ish  kuni  va  haftasi, 
egiluvchan  ish  grafigi  bor joylarda  ishlash  xohlovchilar  ham  kam  emas.  So'rev 
natijalariga qaraganda, ayollar bandligi muammosi bolalarning maktabgacha tarbiya 
muassasalarining muammolari bilan ham bogiiq. Turmush sifati muammosiga ham 
alohida  e’tibor berilgan.  Agarda  turmush  tarzi  yaxshiroq  bo‘lsa,  ayollarning  ishga 
munosabati  va ulami  ishga  qiziqtirish  osonroq b o ia r va  o‘z samarasini  berar edi.
So‘rov  natijalari  shuni  ko'rsatadiki,  aksariyat  erkaklar ayollarni  ish bilan band 
boiishini qoilab-quwatlaydilar va ulami ma’lum bir joyda ishlashlarini xohiaydilar. 
Chet  el  tadqiqotlari  esa  boshqacha  natijalami  ko‘rsatadi:  bu  yerda  aksinchsa, 
ayollaming  ishlashiga  salbiy  munosabat bildirgan  erkaklaming  foizi  yuqori.
Tadqiqotchilar ayollaming  ishlashiga sabab  boiuvchi  quyidagi  omillarga  kaita 
ahamiyat  berganlar:
a)  shaxsiy rnablag'ga  ega boiib,  yeriga iqtisodiy qaram boimaslik uchun;
b) jamiyat  bilan  har  doim  aloqada  b oiib  turish  uchun;
c)  o'zlarinnig  amaliy va kasbiy izzat  nafsoniyatlarini  ishga tadbiq etish uchun;
d)  oilada  bir  kishining  ish  haqi  me’yorl  turmush  kechirishga  yetmasligini 
ta’kidlab,  shuning uchun  ishlashga  majbur  ekanliklari.
0 ‘zbekiston  Respublikasi Vazirlar  Mahkamasining  2002  yil  31-yanvardagi  42- 
sonli  qaroriga  muvofiq  «Mehnat  resurslari  balansini  tuzish  va  ishga joylashisbga 
muhtoj  shaxslami  aniqlash»  bo‘yicha  uslubiyat yaratildi.