|
m e’yoriy
(tovar va xizmat iste’moli va ulaming haqiqiy bahosi
m e’yoriylari asosida);
statistik
(aholining ayrim qatlamlari ega bo‘lgan real
daromadlar darajasida);
murakkab
(ovqatlanish m e’yorlari va amaliy xarajatlar
asosida); subyektiv (ekspertlar so'rovi va jam oatchilik fikri asosida);
resurs
(aholining m a’lum iste’mol minimum ini ta ’minlash uchun davlatning obyektiv
imkoniyatlari asosida).
Iste’mol byudjeti yuzlab tovarlami (xizmatlami) o ‘z ichiga oladi, am m o
h iso b -k ito b la rd a, o d atd a, eng m u h im lari (ovq atlan ish , k iyim -k echak,
poyabzal, sanitariya va gigena vositalari, dori-darm on, mebel, idish-tovoq,
madaniy mollar, uy-joy va maishiy xizmat, transport, aloqa xizmati va h.k.)
e’tiborga olinadi va ular minimum moddiy ta ’minlanganlik byudjetiga kiritiladi.
H ar bir davr b o ‘yicha aholi va ishchi kuchini takror ishlab chiqarish
uchun zarur b o ig an moddiy ta ’minlanganlik minimum i mavjud. Bu minimum
obyektiv m iqdor bo'lib, ijtimoiy kuchlarning rivojlanish darajasiga bog’liq.
M oddiy ta ’m inlanganlik m inim um i m e’yoriy iste’mol byudjeti yordamida
100
aniqlanadi. Iste’mol byudjeti hisob-kitob tavsifiga ega va m a’lum m e’yoriylarga
asoslanadi. M e’yoriy byudjet m oddalarining asosiy qismi to ‘g’rid an-to‘g’ri
hisoblanadi, ya’ni oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari iste’moli m e’yori,
xizmat ko‘rsatish m e’yoriyi, ularni xarid qilish baholari inobatga olinadi.
M oddiy ta ’minlanganlik m inim um i byudjeti joriy vaqt uchun va istiqbolga
mo‘ljallab tuzilishi mumkin. U natural va pul shaklida ifodalanadi. Mehnatkashlar
va ulam ing oilalari minimal ehtiyojlari moddiy va madaniy ne’m atlar iste’moli
darajasi va tarkibi qanday bo‘lishi bu m inim um ni ta ’minlaydigan darom adlar
miqdorini aniqlash imkonini beradi. Masalan, ishchi kuchini (aholi) m e’yori
takror ishlab chiqarish uchun ishchining (xizm atchi, dehqon) oilasidagi
balog’atga yetgan kishilaming energiya sarfini qoplash va qoniqarli hayot
faoliyatini t a ’m inlash u c h u n z a ru r b o ‘lgan fiziologik rne’yor darajasida
ovqatlanishi ham da kiyim-bosh, poyabzal, ichki kiyimlar, gigiyena vositalari
bilan ta ’minlanishi, kom m unal xizmat, transport va aloqa xizmati uchun haq
to'lash, shuningdek, madaniy ehtiyojlami qondirish uchun minimal daromadga
ega bo'lishi zarur.
A holi ehtiyojiga tabiiy-iqlim iy sharoitlar, joylashish xarakteri, m illiy
an ’analar ham ta ’sir ko'rsatadi. N ooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar xarajati
uzoq vaqt foydalanishga mo'ljallangan buyumlar bilan ta’minlanganlik va xizmat
muddati m e’yorlari asosidagi m e’yoriy usul yordam ida aniqlanadi. Hisob-
kitoblar tovarlar guruhi bo'yicha ishlab chiqiladi: garderob predmetlari (ust
kiyim, poyabzal va hokazolar), sanitariya-gigiyena vositalari, dori-dannonlar,
uzoq vaqt foydalanishga m o ija lla n g a n tovarlar (m ebel, elektr asboblari,
avtomobil va hokazo).
Uy-joy va kommunal xizmat xarajatlari ushbu mintaqadagi narxlar va tarif
m e’yoriylariga qarab belgilanadi. Bunda soliqlar va majburiy to io v la r xarajatlari
ham hisobga olinadi.
Oilaning yashash minimumi byudjeti uning tarkibi va katta-kichikligiga qarab
aniqlanishi mumkin. T a’kidlash lozimki, yashash m inim um i ancha to r tuzilgan,
unda faqat insonning eng kam tabiiy ehtiyojini t a ’m inlovchi m e’yordan
foydalanilgan va tamaki mahsulotlari, delikateslar, madaniy ehtiyojlar hisobga
kiritilmagan, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar, soliqlar esa yetarli darajada
hisobga olinmagan. Yashash m inirnumidan farqli o ‘laroq, minim al iste’mol
byudjeti ana shu xarajatlami t o i a hisobga oladi. Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra,
minimal iste’mol byudjeti yashash m inim um i byudjetidan 3-4 baravar ortiq.
M inimal iste’mol byudjeti va yashash m inim um i byudjeti bilan birga ratsional
iste’mol byudjeti ham hisoblanadi, uning yordamida ilmiy asoslangan ratsional
m e’yorlarga muvofiq ehtiyojlami qondirish uchun zarur bo‘lgan daromadning
tarkibi va miqdori aniqlanadi. Ratsional byudjet va iste’molning m e’yori insonning
oqilona ehtiyojlarini to ‘la qondirish tamoyili asosiga quriladi. Iste’m olni real
101
m e’yoriga rnuvofiq bo‘lgan aholi jon boshiga to‘g’ri keladigan iste’mol darajasiga
yetish mamlakat miqyosida o 'rta tabaqani shakllantirish vazifasini hal etishga
yordam beradi.
Iste’mol byudjetlari turli tovarlar va xizmatlaming m a’lum to'plam i asosida
tuziladi. Iste’mol to ‘plamIari turli iste’mol byudjeti uchun belgilangan b o iib ,
unga kiruvchi tovarlar va xizmatlar tarkibi bilan ham , ulaming hajmi bilan
ham farqlanadi. Minimal iste’mol byudjetini hisoblashda bir qator tovarlar
(xizmatlar) hisobga olinadi va minimal iste’mol m e’yorlari yashash minimumiga
nisbatan ancha yuqori (masalan, go'sht mahsulotlari bo‘yicha - ikki barobar
ortiq).
Do'stlaringiz bilan baham: |
