S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

2.3. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimda mahailiy kadrlar tizimi
Ko‘rib chiqilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy guruhda muhim o‘rin tutayotgan ajoyib 
birlik — bu mahailiy kadrlardir. Ular bilan ishlash esa har bir yuridik saxs tajribasiga 
bogiik.
33

---

Mahalliy kadrlar bilan ishlash tizimi statik va dinamik kichik tizimlardan tashkii 
topadi. Statik — kichik tizimga kadrlar siyosati muammolari, kadrlar tizimini 
tashkii etish, kadrlar tanlash va hokazolar kiradi. Kadrlar bilan ishlash dinamik 
tizimi xodimlaming mehnati ni tashkii etish, ulaming ish uslubi va usullari,
Ishga rag‘batlantirish tizimi, tarbiya masalalari va hokazolar kiradi. Odatda 
tizimning statik qismi so'zning tor ma’nosida kadrlar bilan ishlash tizimi deb, 
dinamik qismi esa «mehnatni ilmiy tashkii etish» yoki «ish uslubi va usullari» deb 
ataladi.
Kadrlar bilan ishlash tizimida subyekt va obyekt tafovut etiladi. Subyekt deganda 
kadrlar funksiyalarini amalga oshiruvchi organlar va xodimlar majmui tushuniladi. 
Obyekt - bu kadrlar bilan ishlash tizimining asosiy komponentlaridan: kadrlarni 
tanlash, joy-joyiga 
q o ‘y is h , 
baholash va hokazolardir.
Kadrlar bilan ishlash tizimining asosiy komponentlarini batafsil ko'rib chiqamiz. 
Tizimning birinchi bo‘g‘ini- kadrlar siyosati. Bu kadrlar ishining bosh yo‘nalishi, 
uning eng muhim, tub asoslari majmuidir. U uzoq muddatga moijallangan.
Kadrlar siyosati deganda awallambor mazkur davrda va istiqbolda rahbar 
kadrlarining boshqarish maqsadlarini qat’iy aniqlash tushuniladi.
Xo‘jalik yuritish istiqbollarini aniqlash uzoq muddatga yo'naltirilgan kadrlar 
siyosatiga boigan talabni oshiradi. Faqat shundagina rejalar va dasturlarni kadrlar 
bilan ta’minlash mumkin. Kadrlar siyosati yangi vazifalami belgilabgina qolmay, 
nima eskirgani, rivojlanishga to‘sqinlik qilayotgan omillami bartaraf etish kerakligini 
ko'rsatib beradi.
Kadrlarga qo‘yiladigan talablami aniqlash kadrlar siyosatining muhim 
natijasidir. U ikki komponentdan tarkib topadi. Birinchi komponent — kadrlarga 
qo‘yiladigan umumiy talablar. Bu o‘rinda ishbilarmonlik, omilkorlik, badasturlik, 
intizomlüik, mas’uliyat va hokazolar haqida xabar. lkkinchi komponent — bu 
ishlab chiqarish va boshqaruvni rivojlantirishning muayyan bosqichiga qo'yiladigan 
talablardir. Kadrlar siyosatining aynan mana shu talablarini belgilaydi. Masalan, 
bir korxonada bu moliyaviy barqarorlashtirish vazifalari boisa, boshqa korxonada
— yangi texnologiyani amalga joriy etish qobiliyatidir.
Ayni holda xuddi manna shu bosqichda alohida ahamiyat kasb etiladigan 
fazilatlar haqida gap boradi. Kadrlar tizimining shtat tuzilishini tarkib toptirish 
kadrlar bilan ishlash tizimining muhim elementidir. Kadrlar tizimining tuzilishi 
huquq va majburiyatlarini ajratishni nazarda tutadi, hamda lavozimlar tizimida, 
ulardan o‘tish tartibida (xizmat to‘siqlari), shuningdek, kasblari tizimida va shtatlar 
jadvalida o‘z ifodasini topadi.
Eng awalo ishda, ijtimoiy faoliyatda, taiim olish va turmush jarayonida 
kadrlarni rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Kadrlarni o‘qitib o‘rgatish, 
shu jumladan kadrlarni tayyorlash va ulaming malakasini oshirish tizimi hozirgi 
bosqichda tobora muhim ahamiyat kasb etib bormoqda.
Kadrlarni tanlash tamoyillari, protsedurasi, usullari va hokazolar xo‘jalik kadriari 
bilan ishlash tizimining asosiy bo‘g‘inidir. Kadrlar bilan ishlash tizimining mazkur
34

---

asosiy bloki tarkibiga kadrlami tanlash, zaxiradagi kadrlami ilgari surish, retatsiya 
qilish, joy-joyiga qo'yish, tarbiyalash kiradi.
Boshqamv jamoasi, komandasini shakllantirish kadrlami tanlash tizimining 
yakunlovchi bo‘g‘inidir.
Yana bir muammo — kadrlarga baho berish. Bunda butun kadrlar bilan ishlash 
tizimini — kadrlami tanlash, o ‘qitib o'rgatish, motivlashtirish tushuniladi.
Shunday qilib, mahalliy kadrlar bilan ishlash tizimiga quyidagi elementlar 
kiradi 
(2.3-chizmaga qarang).
Shu bilan birga kadrlar tizimini tashkil etish va navbatdagi bosqichi uchun 
barcha shart-sharoitlar yaratiladi.
Mahalliy kadrlar bilan ishlash tizimi haqida so‘z borganda, davlat apparatida va 
davlat sektorida tuziladigan davlat tizimini hamda nodavlat tashkilotlari- 
aktsiyadorlik, xususiy, jamoat tashkilotlari tizimini ajratish zarur. Kadrlar bilan 
ishlash davlat tizimi Konstitutsiya, qonunlari va maxsus qarorlar bilan huquqiy 
jihatdan qat’iy tartibga solingan.
Nodavlat tashkilotlarida ba’zan kadrlar bilan izchil ishlash tizimi umuman 
mavjud emas hamda empirizm va tasodifiylik hukm suradi.
Ayrim hollarda nodavlat tizimlarida davlat andozalarida tavsiya etilgan tartib 
qoilaniladi. Tashkilot xususiy boisada, unda davlat tashkilotlaridagi singari tartib 
•hukm suradi. Bu empirizmdan yaxshi albatta. Ammo davlat boshqaruvi andozalari 
ko‘pincha nodavlat tashkilotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini e ’tiborga olmaydi va 
nodavlat tuzilmalarining barcha afzalliklarini ro'yobga chiqarmaydi.
Nodavlat tashkilotlarda kadrlar bilan ishlash xususiy tizimlari ayniqsa katta 
samara beradi. Ular davlat namunalari va andozalarini e’tiborga oladi, ammo shu 
bilan bir vaqtda muayyan tashkilotning barcha o‘ziga xos xususiyatlarini ham 
nazardan qochirmaydi va xususiy tashkilotlarga xos bo‘lgan moslashuvchanlikni