S avezbayev, S. N. Volkov

Loyihalash yer tuzish jarayonining markaziy qismi, «Yer tuzishni loyihalash» ilmiy fani esa loyihalarni tuzishning usullari, qoidalari va amallari hamda ularni iqtisodiy asoslash bo'yicha - yer tuzish to'g'risidagi bilimlarining eng asosiy tarmoqlaridan biri, butun yer tuzish fanining asosidir.

Oldinlari yer tuzishning umum uslubiy asoslari «Yer tuzishni loyihalash» fanida keltirilar va uning nazariy bo'limi mazmunini tashkil etar edi. Endi, ayrim «Yer tuzishning ilmiy asoslari» fani ya boshqa qator fanlar (Yer tuzishda iqtisodiy-matematik usullar va modellashtirish», «Yer resurslaridan foydalanishni rejalashtirish va
189
bashoratlash) ajratilganidan keyin, ularning vazifalari va mazmunlarini aniqroq belgilash kerak bo'ladi.

4. 
   Yer tuzishga murakkab injenerlik-iqtisodiy tadbirlar majmuasi sifatida qarash kerak. U yer qonunchiligini amalga oshirish bo'yicha tadbirlar tizimini o'ziga qo'shib olishiga qaramasdan, uning iqtisodiy mohiyati kamaymaydi. Yer qonunchiligi vositasida yer munosabatlari jamiyatdagi ishlat» chiqarish munosabatlarining bir qismi sifatida tartibga solinadi. Yer tuzish esa ishlab chiqarishning o'ziga va uning hududiy tashkil etilishiga ta'sir ko'rsatadi. Uning maqsadi xo'jalik yuritishning maksimal samaradorligi bo'lib qolaveradi.
   
5. 
   Yer tuzishni injenerlik san'atining turi sifatida ham baholash mumkin. Injenerlik yer tuzish va geodeziya usullari bilan yer tuzishning barcha texnik natijalari -chegaralar, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning joylashgan o'rni, xo'jalik massivlari va uchastkalari ta'minlanadi. Yer tuzishning uni boshqa turlardagi injenerlik san'atidan hamda u o'zaro aloqada va o'zaro bog'liqlikda bo'ladigan har xil chegaradosh iqtisodiy, texnik va tashkiliy-huquqiy tadbirlardan ajratib turadigan xususiyati aynan shulardan iborat. Shu bilan birga chegaralar, maydonlar, massiv va uchastkalarning joylashgan o'rni, ularga o'xshab hududni tashkil etuvchi chiziqli elementlar (yo'llar, kanallar, ihota polosalari va boshqalar) ham chuqur iqtisodiy asoslangan bo'Ushi kerak. Bu yerda mezon iqti­sodiy samara, ishlab chiqarish talablariga moslik hisoblanadi. Shu sababli, yer tuzish to'g'risidagi fanni iqtisodiy fanlar turkumiga kiritishadi. Shu vaqtning o'zida yer tuzishning injenerlik-texnik, ekologik-landshaftli va huquqiy tomonlarini o'rganuvchi fanlarni (injenerlik geodeziyasi, fotogrammetriya, yer tuzishda geodezik ishlar, hisoblash texnikasi va dasturlash, yer huquqi, qishloq xo'jalik xari-tashunosligi, yer tuzish chizmachiligi, landshaftshunoslik va boshqalar) jadalroq rivojlantirish zarur.
   
6. 
   Zamonaviy amaliy yer tuzishda yer tuzish fanida kompyuterlar, har xil iqtisodiy-matematik usullarni qo'llash kengaymoqda. Bu, ham izlanishlarning, ham loyihalashning darajasini ko'tarish imkonini beradi. Bundan tashqari, eng yangi chizish va o'lchash texnikalaridan keng foydalanish kerak, sababi, yer tuzishning o'ziga xos xususiyatlaridan biri loyihaviy yechimlarni grafik usulida tasvirlash va xaritashurioslik usulida ularni belgilash hisoblanadi.
   

190
7. Yerdan ishlab chiqarishning umumiy vositasi, qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishida asosiy vosita va tabiiy resurs sifatida foydalanishning
har xil - ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, texnologik, texnik, tashkiliy-
xo'jalik, huquqiy tomonlari bor. Ularning har biri o'zl&riga mos
qonuniyatlarni aniqlash va umumlashtirishga, maqsadlar va vazifa-
larni, tamoyillar va aniq masalalarni yechishga uslubiy yondashuvlarni
ifodalashga, defmisiyani (ilmiy aniqlash) va atamalarni asoslashga-
qaratiigan u yoki bu fanning o'rganish predraeti hisoblanadi. Yer
tuzishda izlanish obyektlari, asosan, yerdan foydalanishning ekologik
tomoni bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-xo'jalik tomonlari
hisoblanadi.
8. Zamonaviy yer tuzishning eng zarur masalalaridan biri -
oldin tuziigan va joylarga ko'chirilgan yer tuzish loyihalarini xo'jaliklar
tomonidan qabul qilingan loyihaviy elementlarni iloji boricha kamroq
buzish maqsadida takomillashtirishdir. Hududni tashkil etish nafaqat
joriy davr, balki uzoq kelajak uchun qo'yilgan ishlab chiqarish
vazifalariga ham mos bo'lishi kerak. Yer tuzish loyihalarini asoslash
usullari shu sababli, yaxshilashga muhtoj. Ularda ko'pchilik hollarda
yuqori aniqlikda tuziigan agroasoslashlar uchraydi, shu bilan birga,
ularda hattoki, yer tuzish yechimlarining o'zini elementar iqtisodiy
asoslash yo'q, loyihani asoslash uchun talab qilinadigan
ko'rsatkichlar va iqtisodiy hisob-kitoblar tizimini tartibga solish kerak.
Yana e'tiborni yer tuzishni loyihalashda qo'llaniladigan qator me'yorlarni eksperimental tekshirish va aniqlik kiritishga qaratish kerak. Ulardan ayrimlari ko'p yillar oldin ishlangan (ishlov berish yo'nalishi uzunligi, yoi qo'yiladigan nishablik, uchastkalarning shakli va tomonlari nisbati va boshqalar) va ularning zamonaviy texnika va texnoiogiyalar talablariga mosligi shubha tug'diradi.
O'tkaziladigan izlanishlardagi muvaffaqiyatning ahamiyatli shart-lari tarixiylik, haqqoniylik, iqtisodiy va o'ziga xos yer tuzish usullarini qo'llash, yer tuzish harakatlarining iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik oqibatlarini hisobga olish hisoblanadi. Bundan tashqari, fan va ishlab chiqarish xodimlarining doimiy ijodiy hamkorligi zarur. Barcha izlanishlarni zarur yer tuzish masalalarini yechish bo'yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqishgacha etkazish qonun bo'lib qolishi kerak. Faqat shunday vaziyatdagina yer tuzish fani unga yuklangan yer islohotini uslubiyot va usullar bo'yicha asoslash vazifasini bajara oladi.
191
Nazorat savollari

1. 
   Yer tuzish fanidagi izlanishlaming predmeti va vazifalari nimalar hisoblanadi?
   
2. 
   Yer tuzish nazariyasi rivojlanishining asosiy bosqichlari qanday?
   
3. 
   Yer tuzish fanida o'tgan asrning 1920-1930-yillarida qanday yo'nalishlar mayjud bo'ldi?
   
4. 
   1920-1930-yillardagi qanday nazariyalar xato edi?
   
5. 
   1960-1980-yillarda yer tuzish fanining o'ziga xos xususiyatlari qanday edi?
   
6. 
   Yer tuzish nazariyasi va amaliyotida iqtisodiy islohot bilan bog'Uq qanday
   

192
A'D-AB-I YOTLAR

1. 
   Авезбаев С. Рациональное использование земель в низовьях Амударьи. Т.: Мехнат, 1990.
   
2. 
   Avezbayev S., Volkov S.N. Yer tuzish iqtisodi. Т.: Yangi asr avlodi, 2002.
   
3. 
   Avezbayev S., Volkov S.N. Yer tuzishni loyihalash. Т.: Yangi asr avlodi, 2004.
   
4. 
   Yer munosabatlarini tartibga solisliga doir qonun va me'yoriy huijatlar to'plami. I q. Т.: Agroxarita, 2000.
   

5. 
   Земельное законодательство Республики Узбекистан: Сборник нормативных документов/ Составитель Р.Саманов. Т.: ИнЭКО, 1995. /
   
6. 
   Землеустроительное проектирование: Учебник /Под ред. С.А.Удачина. М.: Колос, 1969.
   
7. 
   Землеустроительное проектирование: Учебник /Под ред. В.Д.Кирюхина. М.: Колос, 1976.
   

8. 
   Научные и методические основы землеустройства /Под ред. М.А.Гендельмана М.: Колос, 1978.
   
9. 
   Некрасов Ф.Г. Основы землеустройства. Одесса, 1926.
   

10. Охрана земельных ресурсов СССР/С.И.Носов,
Т.П.Федосеева, А.Н.Бошляков и др. М.: Агропромиздат,
1986.
11. В.П. Троицкий, С.Н.Волков и др. Научные основы
землеустройства. М.: Колос, 1995.
12. Qishloq xo'jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qonun va
me'yoriy hujjatlar to'plami. I va II qismlar. Т.: Sharq, 1998.

13. 
    Удачин С.А. Научные основы землеустройства. М.: Колос, 1965.
    
14. 
    Хлыстун В.Н., Пальчиков СИ. Земельные отношения и землеустройство. М.: Колос, 1984.
    

193
MUND ARIJ A
Kirish 3