S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

anda, ani, ul fursatda, ul jihatdin
) qo’llanadi 
(Abdurahmonov G’., 1974, 13). Bu fikrlar bog’lovchilar vositasida bog’langan 
qo’shma gaplarga ham taalluqli ekanini yuqorida ko’rib o’tgan edik. Bunday fikr-
mulohazalarning tug’ilishi esa «Bog’langan qo’shma gaplar», «Bog’lovchisiz 
qo’shma gaplar», «Biriktiruv bog’lovchili qo’shma gaplar» kabi tushunchalarni, 
avval aytganimizdek, qayta ko’rib chiqish lozimligini yana bir bor tasdiqlaydi. 
CHunki bu atamalar bu xil gaplarning tabiatini to’la ochib berolmaydi. SHuning 
uchun ularni soddagina qilib, A.Nurmonov taklif qilganidek, «Tenglanishli 
qo’shma gap», «Tobelanishli qo’shma gap» deb atash maqsadga muvofiq 
(Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S., 1992, 21).
Quyida bog’lovchisiz qo’shma gaplarning ma’no munosabatiga ko’ra 
turlarini tavsif qilishga o’tamiz.
Ayni bir payt munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar
. 
Bunday qo’shma gaplarda denotativ voqealar bir paytda yoki ketma-ket sodir 
bo’ladi. Misollarga murojaat qilaylik: 
Bu tөrt devan avazasыn rub’i mәskүngә 
yetkүrүb-men, «Xamsa» panjasыg’a panja urub-men 
(ML 120). Mazkur 

---

84 
misoldagi denotatlar birin-ketin sodir bo’lmoqda. Birinchi denotat (
bu tөrt devan 
avazasыnы rub’i mәskүngә yetkүrүb-men
)ning tugashi bilan ikkinchi denotat 
(
«Xamsa» panjasыg’a panja urub-men
) sodir bo’lmoqda. Bu gaplar orasida 
mustahkam ichki bog’lanish mavjud. Ikkinchi denotatning yuzaga kelishi birinchi 
denotatning bajarilishi bilan bog’liq. Gaplarning pozitsion joylashishi ham qat’iy: 
birinchi denotatni ikkinchi o’ringa o’tkazib bo’lmaydi. Demak, semantik jihatdan 
ikkinchi denotat birinchi denotatni o’ziga tobelashtirib kelmoqda. Birinchi 
denotat 
ikkinchi 
denotatning 
bajarilish 
paytini 
bildirgan. 
YUqorida 
ta’kidlanganidek, predikatlar ohangdoshligi sodda gaplarning bog’lanishida 
muhim vosita bo’lmoqda.
YAna bir misol: 
Bulbul bilә Gul va SHam’ bilә Parvana arasыda munazara 
bitibdur, anda kөb diqqat kөrgүzүbtүr
(MN 18). Ushbu misolda denotatlar o’zaro 
payt munosabatidan tashqari, izohlash munosabati orqali ham bog’langan. 
Ikkinchi denotat birinchi denotatni izohlab ham kelmoqda, ya’ni misolda 
«Bulbul 
bilә Gul»
va
«SHam bilә Parvana»
nomli sermazmun, mukammal asarlar yozdi 
degan tagbilim mavjud. Denotatlarning o’zaro semantik bog’lanishida ba’zi 
leksik elementlarning (
munozara – anda
) ham muhim ahamiyati bor. Birinchi 
denotat tarkibidagi 
munozara
leksik elementi ikkinchi denotat tarkibidagi 
anda
leksik elementi orqali ifodalangan. Ularning joylashish tartibi ham qat’iy, o’zaro 
o’rin almashtirib bo’lmaydi, chunki ikkinchi denotatning yuzaga kelishiga 
birinchi denotat sabab bo’lmoqda.
Zidlanish munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar
. 
Denotatlar 
o’zaro payt munosabati bilan birga, zidlanish munosabati orqali ham bog’lanishi 
mumkin. Misol: 
Har kimgә kim, bir vafa kөrgүzdүm, yuz bevafalыg’ 
kөrmәgүnchә qutulmadыm 
(MQ 85). Misoldagi zidlanish ikki xil shakl – ham 
leksik, ham morfologik shakl orqali ifodalangan. Birinchi denotatdagi 
bir vafo
leksik elementi ikkinchi denotatdagi 
yuz bevafolig’
leksik elementi bilan, 
predikatlar bo’lishli-bo’lishsizlik (
ko’rguzdum – qutulmadim
) munosabati bilan 
oppozitsiyaga kirishgan. Denotatlarning joylashishi ham qat’iy, ikkinchi 
denotatning bajarilishi birinchi denotatni taqozo etmoqda. YAna bir misol: