S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
sifatdoshi keng qo’llaniladi (Abdurahmonov G’., 1958, 142-146). Ergash 
gapning predikati ijro maylidagi fe’lning 
ersә
 
shakli orqali ifodalanib, bosh 
gapga bog’lanishi mumkin. Bunda asosiy denotativ voqea ergash gapdagi voqea 
tugaganidan so’ng boshlanadi: 
Ul ishni aңa zaxir qыldы ersә, qabul qыlыb, 
yalg’ыz barыb, ul pilni өldүrdi
(TMA 220).
 
 
 
18-ma’ruza 
 
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar 
 
Reja: 
1.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar bo’yicha nazariy ma’lumot. 
2.
Payt munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar. 
3.
Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar. 
4.
Izohlash munosabatini ifodalovchi bog’ovchisiz qo’shma gaplar. 
 
Adabiyotlar: 
4.
Abdurahmonov G’. Tarixiy sintaksis.-T., 1974. 
5.
Щerbak A.M. Grammatika starouzbekskogo yazыka.-M.-L.,1962. 
6.
Serebrinnikov 
B.A., 
Gadjieva 
N.Z. 
Sravnitelno-istoricheskaya 
grammatika tyurkskix yazыkovyu Fonetika, morfologiya, sintaksis.-M., 
1986. 
Bog’lovchi vositalarsiz birikkan qo’shma gaplarga mavjud adabiyotlarda bir 
xil ta’rif beriladi: ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning o’zaro grammatik 
bog’lovchilar yordamisiz birikuvidan tuzilgan qo’shma gaplar bog’lovchisiz 
qo’shma gaplar bo’ladi (O’zbek tili grammatikasi, 1976, 300). YAna bunday 
gaplarning tabiati to’g’risida shunday deyiladi: «... bunday sodda gaplarning 
strukturasi leksik, morfologik, sintaktik parallellik bo’ladi. Bu hol gapda ega va 
kesimlarning bir xil shaklda bo’lishida, antonim egalarning va bir xil shakldagi 
kesimlarning kelishida, antonim aniqlovchilar va bir xil bo’laklarning 
takrorlanishida ko’rinadi» (O’zbek tili grammatikasi, 1976, 300). 
SHuni ta’kidlash lozimki, ikki bosh bo’lakli qo’shma gap sathida yoki bir 
bosh bo’lakli qo’shma gap sathida bo’lmasin, ular komponentlarining 
bog’lovchisiz ham o’zaro aloqada bo’lishi bog’lovchilarning qo’shma gaplardagi 

---

83 
roli masalasini qayta ko’rib chiqish muammosini keltirib chiqaradi. Haqiqatan 
ham, qo’shma gaplar bog’lovchisiz qo’llana olish imkoniyatiga ega ekan va 
shunday holatda ham murakkab denotativ voqealarni aks ettira olar ekan, unda 
bog’lovchi va bog’lovchi vositalarning qo’shma gapdagi o’rni masalasida tayinli 
fikrlar bildirish lozimligi ma’lum bo’ladi.
Qadimgi turkiy tilda va eski o’zbek tilining dastlabki taraqqiyotida qo’shma 
gaplar, asosan, hech qanday bog’lovchilarsiz o’zaro birikkan (Abdurahmonov 
G’., 1974, 12). Bunga sabab u paytlarda hali bog’lovchilar juda kam bo’lgan. Bu 
haqda G’.Abdurahmonov shunday yozadi: «Hali teng va tobe bog’lovchilar 
bo’lmagan yoki juda kam bo’lgan davrlarga oid bo’lgan o’rxun yozuvlari va XI 
asr yodnomalarida murakkab fikr sodda gaplarni yonma-yon keltirish hamda 
ma’lum intonatsiya va boshqa vositalar orqali ifodalangan» (Abdurahmonov G’., 
1974, 12). Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning ba’zilari hozirgi zamon bog’langan 
qo’shma gaplari uchun, ba’zilari hozirgi zamon ergash gapli qo’shma gaplari 
uchun asos bo’ladi, ayrimlari esa, ma’lum o’zgarishlar bilan hozir ham qo’llanadi 
(Abdurahmonov G’., 1974, 12). 
Demak, ilk davrlarda bog’lovchilar qo’llanilmagan ekan, shakliy vositalarsiz 
ham sodda gaplar o’zaro bog’langan ekan, keyingi davrlarda ularning qo’shma 
gap tarkibida kelishi shakliy ravonlikni, turli modallikni ifodalash uchun, 
deyishga asos bor. G’.Abdurahmonov to’g’ri ta’kidlaganidek, bog’lovchisiz 
qo’shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasidagi semantik munosabatlar quyidagi 
yo’llar bilan ifodalangan:
1.
Turli intonatsiya; pauza; 
2.
Gap bo’laklari va gaplarning o’rinlashishi; 
3.
Ayrim gap bo’laklari (asosan, olmosh va fe’l bilan ifodalanuvchi) ning 
semantikasi; 
4.
Ayrim gap bo’laklarining takrori. Bunda olmoshlarning roli kattadir 
(takrorlangan bo’lak gaplarni semantik jihatdan bog’laydi); 
5.
Qo’shma gap qismlari orasidagi semantik munosabatni konkretlashtirish 
uchun ayrim leksik elementlar (