S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

SHaxsi aniq gaplar
. 
Ma’lumki, shaxsi aniq gaplarning kesimi orqali uning 
grammatik egasini tiklash mumkin. Kesim orqali eganing qaysi shaxs va sonda 
ekanligi aniq ko’rinadi. Ba’zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega 
anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba’zi adabiyotlarda esa 
to’liqsiz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq gaplar 
sifatida e’tirof etiladi. G’.Abdurahmonov ham bu tip gaplarni bir bosh bo’lakli 
gaplarning bir turi sifatida qaramaydi (Abdurahmonov G’., 1996).
Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi 
shaxs shaklida bo’ladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma’lum 
gaplarga xos deyiladi. A.G’ulomov shunday yozadi: «shaxsi aniq bir sostavli gap 
uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxs formasida kelishi ko’p uchraydi» 
(G’ulomov A., Asqarova M., 1987, 135).
Ma’lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxs olmoshlari o’z ma’nosi bilan 
bir-biridan farq qiladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni ko’zda 
tutadi, uchinchi shaxs olmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashqari, har 
qanday shaxs yoki predmetni ifoda qilishi ma’lum. SHunday ekan, uchinchi 
shaxs olmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxs olmoshlari 
bilan umumiylikka ega bo’ladi. Bu vazifada 
u
olmoshi 
men, sen 
olmoshlari 
sirasida qaralishi lozim. SHu ma’noda 
u
olmoshining gapda qo’llanmasligi 
men, 
sen
olmoshlarining qo’llanmasligi kabi sintaktik norma bo’ladi. SHuning uchun 
bu tip gaplar eski o’zbek tilida: 
I shaxsda ham: 
Ikki kүndin soңra yana alar xizmatыg’a yettim
(Navoiy, HM 
57). 
Ul hazrat qashыda astag’ыna oqudum 
(Navoiy, HM 18). 
Barur kishidin ul 
g’azalg’a tatabbu’ qыlыb, nāma yibәrib erdim 
(Navoiy, HM 32). 
II shaxsda ham: 
Xabar bolg’uncha salāmatlыg’ bilә azimat qыlыb ermish-siz
(Navoiy, MSH 114). 
Ahbāb, yigitlikni g’animat tutuңuz 
(Navoiy, MQ 81). 
III shaxsda ham: 
Va sultāni sahibqirān astānasыda bolur erdi
(Navoiy, MN 26). 
HHәjji mubārak safarыg’a barыb, sayr rasmi bilә Hind sarы mutavajjih boldы
(Navoiy, MN 12) keng qo’llangan.