S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

sen 
olmoshi tarkibidagi yo asosan old qator lablanmagan o’rta keng 
e 
unlisining belgisini ifodalaydi.
XV—XVI asrlar yozma manbalarida 
sen 
olmoshi kelishik affikslari bilan 
turlanganda, 
yo
harfi yozilmaydi: 
seniңdek (Lutfiy)
; 
seniң(Amiriy).
Sen 
olmoshi 
sinu nun yo 
orqali hamda 
yo 
belgisini tushirib yozilsa ham, 
eski o’zbek tili yozma manbalarida 
sәn 
emas, 
sen 
shaklida talaffuz etilgan. 
III shaxs birligi: 
ul,
ba’zan 
u, an
shakli qo’llangan. XV— XIX asr 
yozma manbalarida asosan 
ul 
varianti qo’llangan. 
Ul 
olmoshi tarkibidagi 
-l 
undoshining tushib qolishi orqali ba’zan 
u 
shakli vujudga kelgan. 
U 
kishilik 
olmoshi «Boburnoma» hamda Huvaydo asarlarida ba’zi o’rinlarda uchraydi: 
H
ar kim ne kim u n ы ң yerigә olturdы (BN)
. 
U n ы kim saqladы xallaq 
(Huvaydo)
. 

---

30 
III shaxs kishilik olmoshi birligining 
an 
varianti 
(ul>al>an) 
ba’zan Furqat 
asarlarida uchraydi: 
An hama begānalarg’a āshnāliq shunchalar
;
I shaxs ko’pligi: 
biz
. 
Biz 
olmoshi XV—XIX asr yozma manbalari uchun umumiy xarakterga 
ega, yumshoq talaffuz etilgan, ko’plik, birlik ma’nolarida qo’llangan. 
Biz 
olmoshi ko’plik ma’nosida: 
B i z ham kishi yibәrdүk (BN)
.
B i z ikki 
bolәk elmiz (SH turk.)
. 
B i z ikkimizgә musulmān bol tedi (SH tar.).
Biz 
olmoshi birlik ma’nosida ham qo’llangan: 
B i z i ң bilә bolg’an beglәrini 
ham faraxorlarig’a yarasha berib shafqat qыldыm (BN)
. 
Bizni rasvai jahan etti 
yad әylәmәdiң (Nodira). 
Ko’plik ifodalash xususiyatini yanada oshirish uchun 
biz 
olmoshiga 
–lәr 
affiksi qo’shilgan: 
Mavlānā Kabuliy b i z l ә r n i tilәb vasiyat qыldы kim, bu 
kechә ālamdыn barur-men (Navoiy MN)
.
Gul g’unchasidur goya bizlәrgә 
achыlmaydur (Bobur)
. 
II shaxs ko’pligi: 
siz
.
Siz 
olmoshi ko’plik ma’noda qo’llangan: 
Biz siziң uchun savrulduqq 
(SHN)
. 
Biz bu sarыdыn yetkәch, s i z ichkәridin chыqыb elikiңizdin kelurini 
taqsir qqыlmaңlar (BN)
.
Siz 
olmoshining ko’plik ma’nosini kuchaytirish uchun 
–lәr 
affiksi 
qo’shilgan: 
S i z l ә r kim qarыndashlar turur-siz biziң birlә ittifāq qыlың (SH tar)
. 
SHādmān s i z l ә r d i n - u өlgүnchә minnatdār-men (Furqat).
III shaxs ko’pligi: 
alar, ular, anlar,
ba’zan 
unlar
shakli qo’llanilgan. 
Alar 
olmoshi XV—XIX asrlarda yozilgan ko’pchilik yozma manbalarda 
keng qo’llangan: 
A l a r n ы ң ikisin өltүrүb (Navoiy)
. 
A l a r aydыlarki, 
өzbәkni bir masalы bardur (Gulxaniy)
. 
Ular
varianti Lutfiy, Bobur, Abulg’ozi Bahodurxon asarlarida uchraydi: 
Ular mendin yashurub 
(BN).
 Ularnың kөңli 
(SH.tar.). 
Anlar 
olmoshi Lutfiy, «Nusratnoma», Abulg’ozi Bahodirxon, Gulxaniy, 
Furqat asarlarida iste’molda bo’lgan:
a n l a r ashyanы
; 
A n l a r d ы n өtүb