S amarqand davlat universiteti

Lison  –  tilning  kishi  miyasidagi  til  xotirasi  markazida  mavjud 
birliklardan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq 
esa  ana  shu  boylikdan  foydalanish  jarayoni  va  shunday  jarayonning 
hosilasi. Lison kishi miyasida mavjud mavhum hodisa bo‘lib, uni aql 
bilan idrok qilamiz; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish 
jarayonida  yuzaga  keladigan  moddiy  hodisa  bo‘lib,  uni  talaffuz 
birliklari  sifatida  eshitamiz.  Lisonga  mansub,  ya’ni  til  xotirasida 
mavjud  hodisalarga  lisoniy  birliklar  deyiladi;  lisoniy  birlikning 

nutqda  moddiy  shakl  olgan  holatiga  nutqiy  birlik  deyiladi.  Demak, 

har  bir  kishining  miyasida  lisoniy  birliklarning  ramzlaridan  va 
ulardan  foydalanish  qoidalaridan  iborat  boylik  bor,  har  bir  kishi 
ehtiyojiga qarab bu boylikdan foydalanib nutq hosil qiladi. Inson tili 
asosini  tovush  tashkil  qiladi:  tilda  bor  hodisalar  tovushlarda 
reallashadi.  Tovush  til  birligi  sifatida  boshqa  til  birliklari  uchun 
qurilish  birligi  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Shunga  ko‘ra  til  tovushi  til 
birliklarining birlamchi ifoda jihati deyiladi. Til tovushi lisoniy birlik 
sifatida miyadagi til xotirasi markazida ma’lum bir ramz sifatida aks 
etadi.  Ana  shu  ramzda  til  tovushiga  xos  belgi-xususiyatlar  haqida 
axborot bo‘ladi. Masalan, u tovushi haqida ”ovozdan iborat ” , ”og‘iz 
bo‘shlig‘i  tor  holatda”,  ”tovush  hosil  bo‘lish  oralig‘i  til  sathining 
orqa  qismida  ”,  ”lablar  aktiv  qatnashadi  degan  axborot  bor.  Inson 
faoliyatini,  shu  jumladan  til  faoliyatini  ham  boshqaruvchi  miya 
markazidan  u  tovushini  aytish  haqida  ”ko‘rsatma”(impuls)  berilsa, 
shu  tovushning  ramzida  mujassamlashgan  axborotga  binoan  tovush 
hosil  qilish  a’zolari  harakatga  kelib,  ko‘rsatmaga  binoan  ma’lum 
holat  egallaydi  va  o‘pkadan  chiqayotgan  havo  ma’lum  nutq  tovushi 
sifatida, nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi”. 
 DUNYO TILLARI VA TILLAR TASNIFI 
  Tillarni  bir-biriga  muqoyasa  qilib,  taqqoslab  o‘rganish  shuni 
ko‘rsatadiki,  ba’zi  tillardagi  so‘zlarning  ma’nolari,  shakllari, 
grammatik  xususiyatlari  bir-biridan  juda  katta  farq  qiladi.  Albatta, 
bunday  tillar  bir-biriga  yaqin,  qardosh  tillar  bo‘la  olmaydi.  Ammo 
ba’zi  tillarning  tuzilishi,  grammatik  xususiyatlari,  shu  tillardagi 
so‘zlarning  paydo  bo‘lish  manbai,  so‘z  shakllari  va  ma’nolari  bir-
biriga  ancha  yaqin  bo‘ladi.  Bunday  tillar  bir  umumiy  o‘zakli  tildan 
kelib chiqqan bo‘lib, qardosh tillar deyiladi. Grammatik tuzilishi va 
boshqa xususiyatlari jihatidan bir-birlariga yaqin bo‘lgan tillar guruhi