S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

Polyarimetriya usuli.
164

---

Polyarimetriya usuli ba’zi moddalarning nur tebratishlari usulini o’zgartirish 
qobilyatiga asoslangan. Agar oddiy nurni ma’lum bir tarzda ishlab chiqilgan 
issland shpati kristalidan o’tkazilsa bir tekislikda kutublashgan nur xosil bo’ladi. 
Kolorimetriya moddaning nurini o’ziga tanlab sindirish qobilyatiga asoslangan 
tekshirilayotgan va standart eritma ranginig intensivligini bir biriga taqqoslashga 
asoslangan analiz kolorimetrik analiz deb ataladi.
Lyuminissent usuli.
Lyuminissent usuli esa ko’pchilik moddalar ultrabinafsha nurlari bilan 
yoritilganda o’zlaridan qorong’uda ko’rinadigan va har xil rangdor tusga ega 
bo’lgan nur chiqarichiga asoslangan. Modda tarkibining o’zgarishi uning nur 
sochish xususiyatiga ta’sir qiladi va shunday qilib ayrim hollarda mahsulot 
buzilganini aniqlash mumkin. 
Tekshirishning kimyoviy usuli.
Tekshirishning kimyoviy usullari oziq-ovqat mahsulotlari sifatida kimyoviy 
usulluri bilan tekshirish asosan shu mahsulotlarning tarkibiy qismlari va 
xususiyatlari standartlar hamda VTU (vaqtning texnik shartlari-vremennoe 
tehnisheskoe usloviya) talablariga to’gri kelish kelmasligini aniqlash uchun 
o’tkaziladi. Odatda kimyoviy tekshirish usullari standartlarda ko’rsatilgan bo’ladi. 
Mahsulot tarkibidagi suv (namlik) miqdorini o’sha mahsulotning qum bilan 
aralashtirilgan holda 105 temperaturada uning doimiy og’irligiga yetguncha 
quritish yo’li bilan aniqlanadi. Mahsulot tarkibidagi quruq moddalarni 100 bilan 
suvning prosent miqdorini ko’rsatuvchi son o’rtasidagi farqni hisoblash orqali 
aniqlanadi. Ayrim hollarda quruq modda emas, yog’sizlangan quruq modda 
miqdori aniqlanadi. Bunda quruq modda miqdorini ko’rsatadigan sondan yog’ning 
prosent miqdori olinadi. Mahsulot tarkibidagi yog’ miqdorini sokslet usuli bilan 
tekshirishda, moddani maxsus apparatda oltingurgut efiri bilan ishlash natijasida 
aniqlanadi. Hosil bo’lgan efir yog’ eritmasidan haydab chiqariladi va yog’ning 
og’irligi tarzida tortish yoki moddaning oltingurgut efiri bilan ishlashgacha bo’lgan 
og’iriligidan ishlab chiqilgandan keyingi og’irligini ayirish yo’li bilan aniqlanadi.
Mahsulot tarkibidagi shakarlarni yodometrik usul bilan aniqlash. Yoddli 
qandning ishqorli muhitida undagi aldegid gruppasini (glyukoza, maltoza, sut 
qandni) miqdorini oksidlash xususiyatiga asoslangan.Eritmadagi qand miqdorini 
aniqlashda Bertranning sulfit kislotali misni oksidiga tiklash usuli eng aniq usul 
hisoblanadi. Sulfit kislotali misning ishqorli eritmasi (feling suyuqligi) aldegid 
yoki keton gruppasiga ega bo’lgan qand bilan birga qizdirilganda sulfit kislotasi 
misni mis oksidiga tiklaydi va u eritma ostiga cho’kadi. Quyqum sifati cho’kkan 
mis miqdorida aniqlanadi. Eritmadagi osh tuzi miqdorini oziq-ovqat mahsulotidan 
chiqarib olingan suvni azot kislotali kumush bilan titirlash natijasida aniqlandi. 
Bunda suvda eriydigan xlorli kumush eritma ostiga cho’kadi. Azot kislotali 
kumush eritmasi miqdoriga qarab mahsulot tarkibidagi tuz miqdori aniqlanadi. 
Mahsulot tarkibidagi kul miqdorini aniqlash uchun mahsulotning aniq bir miqdori 
mufel peshlarida kuydiriladi. Mahsulot tarkibidagi kislota miqdorini aniqlash 
uchun oziq-ovqat mahsulotlari eritmasi yoki ulardan ajratib olingan suvni ishqor 
bilan titirlash usuli qo’llaniladi. Titirlash uchun zarur bo’lgan 0,1 g xlorning 
165

---

millimetr miqdori 100 g yoki 100 ml mahsulotga ko’paytiriladi va u Terner kislota 
miqdori gradusi sifatida ifodalaniladi.