Róyxatga olindi; №

9-Mavzu. Mustaqillik davrida O’zbekistondagi manaviy va madaniy rivojlanish


Reja:
1.Mustaqillik davrida manaviy va madaniy turmush. Milliy mustaqillik g’oyasi va ideologik muammolar.
2.Milliy qadriyatlar va dasturlarning qayta tiklanishi. Manaviy soha, jamiyat va inson xaetining muxim jihati
3.Mustakillik sharoitida ulug’ ota-bobolar va tarixıy shaxslarga bo’lgan itibor.
Adabiyotlar:
1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.
2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.
3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиeт учқунлари, 2018.
4. Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
5. Усманов К., Шернов Ш. ва бошқалар. Ўзбекистон сиесий ва ҳуқуқий ислоҳатлар сари. Т. «Университет» 1996.

Milliy madaniyatning o’zida xosligini tiklashga aloxida etibor berilishi kerak. Shu bilan birga milliy o’zi-o’ziini anglashning tiklanishi jaxon insonparvarlik madaniyati va umumbashariy qadriyatlari ideallaridan, bizning ko’p millatli jamiyatimiz ananalaridan ajralib qolishi mumkin emas. O’zbekiston o’zi mustakilligini ko’lga kiritgandan boshlab jamiyatimizning barcha sohalari qatori manaviy xaetimizda ham ulkan o’zigarishlar ro’y bermoqda. Biz barpo etayotgan davlat avvalo umumjaxon tsivilizatsiyasiga, davlat qurilishi sohasida taraqqiy etgan boshka xalqlar erishgan tajribalarga va o’ziimizga xos milliy ananalarga, ijtimoiy qadriyatlarga asoslanmoqda.

Ёshlarimizni manaviy barkamol insonlar qilib tarbiyalashdek masuliyatli ishda yakindan erdam beradi. Ёshlarimiz xalqona, umuminsoniy qadriyatlardan nechoglik ko’p saboq olsalar, ularning tafakkurlari boyib, aql-idroklari charxlanib boradi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, ularning jamiyatimizni yangilashdagi, inson manaviy barkamolligi, dunyoqarashi, yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishdagi o’rni, milliy, umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligi, milliy qadriyatlarimizning jaxon hamjamiyatiga kirishdagi vositachilik roli kabi masalalarni baholi qudrat eritib berishga xarakat qilingan.
O’zibek sovet entsiklopediyasida qadriyatga shunday tarif berilgan: «Qadriyat - vokelikdagi muayyan xodisalarning insoniy, ijtimoiy va madaniy ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llaniladigan tushuncha qadriyatlarni mazmuni va xarakteriga ko’ra progressiv va reaktsion tiplariga ajratish mumkin».Qadriyatlar muayyan jamiyat va sinfga mansub kishilar turmushi va madaniyatining haqiqiy eki ideal nematlari bo’lgan tabiat va jamiyat xodisalarining mohiyatidir. Bu nematlarning qadriyatlar deyilishiga sabab kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar ularning shaxsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o’zi tasarruflaridagi qadriyatlarni ximoya kiladilar va o’zilari uchun maqsad va ideal bo’lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar.
Qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi xaetning o’ziidir, chunki xaetdan maxrum bo’lish kolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo’qqa chiqaradi. Qadriyatlar o’ziining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. İnson va uning xaeti eng oliy qadriyat xisoblanadi. İnson yo’q joyda biron narsaning qadr -qimmati xaqqda so’zilash joiz emas. Shuning uchun ham inson qadr - qimmatini ezozlash uning turmushini yaxshilash, bilim va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog’ligini saqlash, xaetini ximoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub o’zigarishlarning, islohotlarning barchasi kishilar xaeti to’q, boy, go’zial bo’lishi, inson o’ziini chinakam erkin xis etishi, o’zi mexnati natijasining, o’zi taqdirining, o’zi mamlakatining egasi bo’lishini taminlashga xaratilgandir
Vatan mexri oliy qadriyatdir. O’zi Vatanini sevmagan millatning, qadriga etmagan kishi o’ziganing ham, bashariyatning ham, kurrai zamin obodligining ham xadriga etmaydi. Vatanga sadoqat - haqiqatga sadoqatning, millatga mexr, axli basharga meqrning ibtidosidir. Busiz na adolat g’alaba qiladi, na haqiqat yuzaga chiqadi, na insonning o’zi shaxsiga extiromi shakllanadi. Chunki Vatan meqrini yo’qotgan shaxs xaqi tagidagi zaminni yo’qotadi, go’e tayanchsiz muallax qoladi. Vatanga muxabbat ajdodlar merosiga qiziqish, milliy manaviyatdan baxramandlik, o’zi shaxsiy saloxiyatiga ishonch, umumbashariyatga xurmat, kelajak oldida masullik tuyg’ularini tarbiyalaydi. Demak, mustaqillik manaviyati ona-yurtga muxabbatdan, millat manfaatlariga sadoqatdan boshlanadi, xar bir shaxsning o’zi ichki imkoniyatlarini Vatan manfaati yulida unumli rivojlantirishi bilan namoen bo’ladi, unda milliy manaviy merosdan umumbashariy qadriyatlardan og’ishmaslik, ilg’or tajribalarni ijodiy o’zilashtirish ishtieki tug’iladi. Qadriyat keng qamrovli, ko’p manoli, xikmatli so’zidir. O’zi qadrini bilgan kishigina boshqalarning qadriga etadi. O’zi milliy qadriyatlarini xurmat qilgan, ezozlagan insongina o’sha xalq vakili, degan ulug’ unvonga sazovor bo’ladi.Milliy qadriyat xalq o’tmishiga, buguni va kelajagiga, fan va madaniyat taraqqiyotiga, milliy axloq - odobga yuksak xurmat belgisidir. Qadriyat insonning manaviy extiejini qondirishga xizmat kiladigan, shu bois insoniyat tomonidan qadrlanadigan, madaniy, manaviy mafkuraviy, siyosiy, iqtisodiy omillarning majmuidir.
Eng oliy qadriyat insonning o’ziidir, lekin sho’rolar davrida inson qadrlanmadi. Xalqimizning ulug’ farzandlari Yusuf Xos Xojib, Axmad Yugnakiy, İbn Sino, Beruniy, Axmad Yassaviy, Amir Temurlar qadr topmadilar. Alisher Navoiy, Bobur, Ulug’bek, Mashrab, Nodirabegim singari zukko allomalar feodalizm davri namoyandalari deb kamsitildi, ularning boy betakror meroslarini o’rganish taqiklandi.
Xalkimizning manaviy boyligi xisoblangan «Alpomish» dostoni tayzikka uchradi, Alpomish mexnatkash xalk vakili, olijanob fazilatlarni o’ziida mujassamlashtirgan kaxramon sifatida emas, aksincha, qonxo’r bek, zolim sifatida talqin etildi. «Mukimiy» nomli musiqali drama teatri repertuaridan xalq sevib tomosha qiladigan «Alpomish» spektakli olib tashlandi. Mustakillik sharofati tufayli «Suv sayli», «Anor sayli», «qovun sayli», «Uzum sayli» kabi bayramlarimiz qayta tiklandi. Mazkur bayramlar to’kin-sochinlik, farovonlik, tinchlik, osoyishtalik ramzi sifatida, xalq orzulari, istaklari, intilishlari ifodasi sifatida qadrli sanalardi. Quroni Karimning o’zibek tiliga o’girilishi va nashr ettirilishi katta voqea bo’ldi.
Bugungi kunga kelib Abu İso Muhammad at-Termiziyning «Shamoili Muhammadiya», Nosiriddin Burxoniddin Rabgo’ziyning «xissai Rabgo’ziy», Axmad Yassaviyning «Hikmatlar» i, Amir Temurning «Temur tuzuklari»ning chop etilishi milliy qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish yo’lida katta yutuk bo’ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, İmom al-Buxoriyning 1225 yilligi, Al-Fargoniyning 1200 yilligi, 1998 yil «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi nishonlandi. Yuqorida nomlari zikr etilgan ajdodlarimiz jaxon madaniyatiga munosib xissa ko’shganlar. İnsoniyat tarixi, aksiologik nuqtai nazardan, muayyan milliy-etnik qadriyatlarning vujudga kelishi, taraqqiyoti va tanazzuli, ularning o’rniga boshqalari vujudga kelishidan iborat murakkab muammo va jaraenlarni qamrab oladi. Bunday qarash g’oyat muxim va dolzarb masalaga, yani millat milliy qadriyatlarining egasi sifatida o’zi-o’ziini saqlab turmog’i lozim, degan masalaga etibor berishga olib keladi. Har bir millat o’zi qadriyatlarining nafaqat yaratuvchisi, balki asrab-avaylovchisi va kelajakka etkazuvchisi hamdir. Milliy qadriyatlarning saqlanishi uchun xar bir millatning o’zii masuldir. Ushbu masullik milliy rivojlanish jaraenida shakllangan manaviy burchning aloxida shaxslarga emas, butun millatga xos namoen bo’lishini anglatadi. Xatto xalq malum bir davrda ozod bo’lmagan, siyosiy jaraenlar natijasida biron bir imperiyaga vaqtincha qaram bo’lganda ham unda o’zi milliy qadriyatlarini saqlash tuyg’usi yuqolib ketmaydi. Milliy qadriyatlarning namoen bo’lishi va tarixiy rivojlanishda bazi jihatlarga etibor bermoq lozim. Ular:
-kishilarning tabiiy, tarixiy va ijtimoiy birligini taminlaydigan etnik makonda shakllanadi, rang-barang tarzda, turli shakllarda namoen bo’ladi, kishilarning ongiga, xaetiga o’zida xos tarzda tasir qiladi;
-millatdoshlarning o’ziaro munosabatlarida, ijtimoiy faoliyatlarida ko’ziga tashlanib turadi, ana shu munosabat, faoliyat, maqsad, extiej va intilishlar uchun manaviy asos bo’ladi;
-moddiy, manaviy, iqtisodiy, siyosiy va boshka sohalarda muayyan natija sifatida yuzaga kelishi kishilar uchun zaruriyat sifatida o’zida xos aqamiyat kasb etishi ham mumkin;
-ijtimoiy rivojlanish jaraenida o’zigarib, takomillashib, rang-barang jihatlar kashf etib boradi, doimiy yangilanib turadi, shu bilan birga avloddan-avlodga o’tadi, meros qoladi.
Bizningcha, milliy qadriyatlarning kuyidagilar bilan bog’lik shakllarini ajratib ko’rsatish mumkin:
-millatning tabiiy betakrorligi, o’zida xosligi, tarixiy o’zigaruvchanligi va ijtimoiy rang-barangligi (genofondi);
-millat tarixi, o’tmishi, kelajagi va manaviy merosi;
-milliy xudud, moddiy va madaniy yashash sharoitlari;
-iqtisodiy asos va ijtimoiy ustkurma;
-urf-odatlar, ananalar, marosimlar, turmush tarzi va boshqalardagi milliylik.
-milliy til, milliy madaniyat va manaviyat, milliy ong va milliy rux, milliy tuyg’ular va g’oyalar.
Milliy qadriyatlar millatning o’zii bilan birga tarix silsilalari, zamona zayllari, turli ijtimoiy va siyosiy jaraenlar orasidan o’tmishdan kelajakka tomon o’tib turadi. Ular, tabiatiga ko’ra, faqat tor doirada saqlanib qolmaydi, balki ravnaq topib, turmush jaraenida muttasil yangilanib, boyib boradi. Xar bir el, elat, urug’ eki xalqning urf-odatlarida, ularni bajarishdagi faoliyatida o’zida xoslik bo’ladi. Agar ana shu o’zida xoslikni o’sha aholi qadrlasa, ular milliy xaet va ongning bir qismiga aylangan bo’lsa, buning emon joyi yo’q. Bunday o’zida xoslik bilan boglik qadriyatlarni boshka joyda, boshqacha tarzda yashayotgan kishilarning tarozusi bilan o’lchash eki bu masalada boshqalarning xakam bo’lishi maqsadga muvofik emas.
Umuminsoniylik tuyg’usi faqat o’zi xalq qadriyatini ardoqlash, ko’zi-ko’zi qilishgagina asoslanmaydi. Balki xar bir xalq, elat, ulug’ qadriyatlarini xurmat qilishdan boshlanadi. Duneda son jihatidan ko’p eki kamrok xalq bo’lishi mumkin, ammo madaniy va manaviy sohada bir-biridan kam eki ortiq millat yo’q. Xar bir millatning o’zida xos o’tmishi, madaniy va manaviy qadriyatlari, milliy qaxramonlari, boshqalar tomonidan etirof etilishi lozim bo’lgan urf-odatlari, qon-qardoshlik belgilari mavjud. Bu borada umuminsoniylik hamma millat va elatlarning qadriyatlarini asrab-avaylash, tarix tarozusi saqlab qoladiganlarini xurmat qilish va olamdagi milliy qadriyatlar turli-tumanligining tabiiy xilma-xillik bilan uzviy aloqada ekanligini anglashdan iboratdir.
Istiqlolga erishish mamlakatimizda yashaydigan barcha millatlarning qadriyatlarini saqlash va takomillashtirish uchun katta imkoniyatlar ochdi. Yurtimizda umrgo’zaronlik qiluvchi fuqarolarimiz O’zbekistonning mustaqilligini mustahkamlash asosida demokratik jamiyat qurmoqdalar. Bu jaraenda umuminsoniy va milliy jihatlarning uyg’unligini taminlash extieji qadriyatlar omilidan yanada unumli foydalanishni zaruriyatga aylantiradi. Hozirgi vaqtda respublikada uquv yurtlarining keng tarmog’i vujudga keltirilgan, 60 ta oliy uquv yurti, 258 ta o’rta maxsus uquv yurti ishlab turibdi. Hozir ixtisoslashtirilgan oliy va o’rta uquv yurtlarida 360 mingdan ortiq talaba uqimokda va malaka egallamoqda. Talim sohasida O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar va noxukumat tashkilotlari bilan hamkorligi:
1.Amerika Kollejlari Konsortsiumi. 2.AKSELS (AQSh). 3.AYREKS.
4.Tinchlik Korpusi (AQSh). 5.DAAD. 6.Konrad Adenauer Fondi (Germaniya)
7.Britaniya Kengashi (Buyuk Britaniya). 8. Saud Al-Baptin Fondi (MİSR)