Ruza: kinematik juftlarning turlari, ularning klassifikatsiyasi. Mexanizmlarning erkinlik darajasi va klassifikatsiyasi

Tekislikda harakat qiluvchi mexanizmlarning tuzilishi.
Kinematik zanjirlar tarkibiga kiruvchi zvenolarning birini mahkamlab qo’yish yo’li 
bilan mexanizmlar hosil qilinadi. Har qanday mexanizmda harakat qonunlari berilgan 
zvenolar va harakat qonunlari berilmagan zvenolar bo’ladi. SHunday qilib harakat
14

---

qonunlari berilgan zvenolarni yetaklovchi, berilmaganini yetaklanuvchi zvenolar deb 
ataymiz.
SHunga qarab mexanizmga quyidagicha tahrif berish mumkin:
Kinematik zanjir tarkibiga kiruvchi qo’zg’almas biror zvenoga nisbatan bir yoki bir 
necha zveno muayyan tartibda harakatlangan vaqtda zanjirning qolgan zvenolari ham 
ma’lum tartibli harakat qilsa, bunday kinematik zanjir mexanizm deb ataladi.
Mexanizmlar tarkibidagi barcha zvenolar bir tekislikda yoki bir-biriga parallel 
tekislikda harakat qilsa, bunday mexanizmlar tekislikda harakat qiluvchi (tekis) 
mexanizmlar deb ataladi.
Bunday mexanizmlarning tuzilishi formulasi quyidagicha bo’ladi:
W=3n-2P5-P4 (CHebishev formulasi)
Agar mexanik sistemasining qo’zg’aluvchanligi darajasi birga teng (W=1) bo’lsa, bu 
sistema bitta yetaklovchi zvenoga ega mexanizm bo’ladi. Qo’zg’aluvchanlik darajasi 
W=2 bo’lsa, ikkita yetaklovchi zveno bo’ladi.
Tekis mexanizmlarni strukturali klassifikatsiyasi.
Texnikada uchraydigan barcha mexanizmlarni ularning erkinlik darajalari soniga 
qarab asosan quyidagi uchta sinfga bo’lish mumkin.
1) I sinf mexanizmi. Bu sinfga erkinlik darajasi 1 teng bo’lgan mexanizmlar kiradi. 
Bu mexanizmlar texnikada juda ko’p tarqalgan.
Masalan: To’quv avtomat mashinalarining asosiy mexanizmi, ichki yonuv
dvigateldagi krivoship polzunli mexanizm, barcha turdagi planetar mexanizmlar, barcha 
kulachokli mexanizmlar shular jumlasidandir.
2) II-sinf mexanizmi ularga erkinlik darajasi 2 ga teng bo’lgan mexanizmlar kiradi.
Bular differentsial mexanizmlar, besh zvenoli richagli mexanizmlar.
3) III-sinf mexanizmlar. Bunday mexanizmlar guruhiga erkinlik darajasiga 3 ga teng 
va undan ham ortiq bo’lgan mexanizmlar kiradi.
Bularga hozirgi zamon ko’tarish kranlari mexanizmlari va boshqalari kiradi.
Mexanizmlar hosil qilishni L.V.Assur birinchi marta quyidagicha tahriflagan.
Har qanday mexanizm yetaklovchi zveno bilan qo’g’aluvchanlik darajasi nolga teng 
bo’lgan kinematik zanjirlarni ketma-ket qo’shilishi orqali hosil qilish mumkin. (2.9- 
...2.11-rasmlar).
Agar mexanizmning qo’zg’aluvchanlik darajasi birga teng bo’lsa, u holda uning 
yetaklovchi zvenosi ham bitta bo’ladi, agar ikkita bo’lsa, (W=2) uning yetaklovchi 
zvenolari ikkita bo’ladi va hakozo.
2.9-rasm. I sinf 1-tartibli mexanizmlar.
15

---

2.10-rasm. II sinf guruxi
2.11 -rasm. Ill sinf guruxi
2.12-rasm. IV sinf yopiq kontur guruh
Quyidagi kinematik juftlar II sinf 2 tartibli guruhning modifikatsiyalaridir:
2.13-rasm. II sinf 2-tur guruhi.
i
• 
4
2.15-rasm. II sinf 4-tur guruhi.
2.14-rasm. II sinf 3-tur guruhi
2.16-rasm. II sinf 5-tur guruhi
Kinematik juft
deb, bir-biriga nisbatan harakatlanishi mumkin bo’lgan zvenolarni 
bog’lanishiga aytiladi.
Kinematik juftlar bog’lanish elementlariga qarab 
oliy
yoki 
quyi
bo’lishi mumkin. 
Bog’lanish elementlari sirt yoki yuza bo’lsa, bunday kinematik juftlar 
quyi,
chiziq yoki 
nuqta bo’lsa, 
oliy
kinematik juft deyiladi (2.17-rasm, 2.18-rasm).
2.17-rasm. Quyi kinemtik juft. 
2.18-rasm. Oliy kinematik juft
Bu kinematik juftlar A tsilindr va V tsilindr ustida sirpanishi, tebranishi va siljishi 
mumkin.
2.19-rasm. Quyi kinematik juftlarni chizmada belgilanishi.
16