Rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar
Moliyaviy hisobotlardagi xatoliklar - buxgalteriya ma’lumotlarini belgilangan qonun-qoidalar, standartlami buzgan holda moliyaviy hisobotlarda noto‘g‘ri shaklda aks ettirishdir.
Xatoliklar ikki xil ko'rinishda bo‘lishi mumkin:
1) bilmagan holda qilingan xatolik;
2) atayin qilingan xatolik (Firibgarlik).
Moliyaviy hisobotlarda bilmagan holda qilingan xatolik audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxona xodimlarining bilmagan holda amalga oshirgan yoki amalga oshirmagan xatti-harakatlarining natijasi hisoblanadi. Bunday xatolikning yuzaga kelishiga sabab xodimlaniing buxgal- teriya hisobiiii yiiritishda bilmagan holda ariimetik, mantiqiy xatoliklarga yo‘l qo'yishida, hujjatlami to‘liq o‘ rganmaganligida, xo‘jalik operatsiyalariiii buxgalteriya tizimida to ‘liq aks ettinnaganligida bo‘lishi mumkin. Moliyaviy hisobotlarda atayii qílingan xatolik (firíbgarlik) audit tekshimvidan o'tayotgan korxona xodimlarining bilib turib amalga oshirgan yoki amalga oshirmagan xatti-harakatlari oqibatida yuzaga keladi. Bunga sabab, xodimlar o‘zlarining shaxsiy maqsadlarñü ko'zlagan holda buxgalteriya m a’lum otlaridan foydalanuvchilarning e ’tiborini chalg‘i1ishdan iborat bo‘lishi mumkin. Moliyaviy hisobotlardagi bilmagan holda yoki atayin qilingan xatoliklar muhim (ushbu hisobotlardan foydalanuvchilarning qaroriga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan darajadagi xatolik) bo‘lishi yoki muhim bo‘lmasligi mumkin. Korxonada audit tekshiruvini o‘tkazish davrida auditorlik finnasi moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar bo'lishi riskini va bu xatoliklaming aniqlanmasligi riskini oldindan baholshi kerak. Bu jarayonda auditor atayin yoki bilmagan holda yo‘l qo‘yilgan xatoliklarning yuzaga kelishiga zamin yaratuvchi omillarni hisobga olishi lozim. Moliyaviy hisobotlarda xatolikning yuzaga kelishiga zamin yaratuvchi, korxonaning ichki xo‘jalik faoliyatiga doir omillar qatoriga quyidagilar kiradi:
- korxona tomonidan iqtisodiyotning barqaror bo‘lmagan tarmoqlariga katta miqodordagi moliyaviy qo‘yilmalarning kiritilishi;
- korxonaning ma’lum davr davomida bir necha xaridor va mol yetkazib bemvchilarga yaqindan bog‘lanib qolgan bo‘lishi;
- korxonaning hisob siyosatida avvalgi yillarga nisbatan moliyaviy hisobotlardagi daromad ko‘rsatkichLiriga sezilarli ta’sir etuvchi o‘zgarishlaniing amalga oshirilganligi;
- korxonaning noodatiy operatsiyalami, ayniqsa, yil yakunida amalga oshirganligi;
- korxonaning tashkiliy tuzilmasidagi k;imchiliklar;
- korxona kapitalida va foydani taqsimlashda o‘ziga xoslik;
- buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlami tayyorlashda belgilangan standartlardan chetga chiqilishi.
Moliyaviy hisobotlarda xatolikning yuzaga kelishiga zamin yaratuvchi tashqi omillar qatoriga quyidagilar kiradi:
- mamlakat iqtisodiyotida inqiroz, depressiya, tez o ‘sish kabi holatlarning ro‘y berishi;
- korxona faoliyat yuritayotgan tarmoqdagi turg‘unlik;
- korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidagi o ‘ziga xoslik, misol uchun texnologik o'zgarishlarning lez ro‘y berishi.
Auditorlik firmasi tekshiruvni rejalashtirish va o‘tkazish davrida tekshirilayotgan korxonaning moliyaviy hisobotlarida xatoliklar bo‘lishi mumkinligini hisobga olishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda auditorlik firmasi zaniriy tekshiniv usliiblarini qo'llashi va xatolik ro‘y bergan bo‘lishi riskini baholashi lozim. Ammo flrma moliyaviy hisobotlarda atayin xatoliklarni qidirmasligi kerak. Bu xatoliklar audit tekshiruvi davomida tabiiy ravishda aniqlanishi zarur. Auditor tekshiniv davomida aniqlangan har qanday xatolik yuzasidan korxona rahbariyatiga zudlik bilan xabar berishi va buning sabablarini aniqlashi zarur. Auditor shuningdek, aniqlaiigan xatolikning qanchalik muhimligini va moliyaviy hisobotning ishonchliligiga qanchalik ta’sir etganini o‘rganishi va bu xatolikni yuzaga keltirgan sabablar ham aniqlanishi lozim. Bu sabablar quyidagilar bo‘lishi mumkin:
- buxgalteriya hisobini yuritish bo‘yidia yuqori turuvchi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar, qonun-qoidalardan chetga chiqilishi;
- yil davomida korxonaning buxgalteriya hisobini yuritish bo‘yicha hisob siyosatidan chetga chiqilgan hollarniiig ro‘y berganligi;
- Fuqarolik, Soliq Kodekslari buzilgan hollarning bo'lishi;
- moliyaviy hisobotlarda xatolikning ro‘y berishiga zamin yaratuvchi boshqa omillar, xatti-harakatlar.
Auditor tomonidan moliyaviy hisobotlarda xatoliklar aniqlangan taqdirda auditor mijozning ichki nazorat tizimini chuqur tahlil qilishi va ushbu tizimning buxgalteriya tizimidagi xatoliklarni qanchalik samarali aniqlay olishini o‘rganishi kerak. Agar ichki nazorat tizimini tahiil qilish jarayonida auditor shu tizimni dastlabki o‘rganish va baholash natijasida hosil qilgan xulosasidan boshqacha xulosaga kelsa, tekshiniv jarayonida qo'llanilishi rejalashtirilgan uslublami, vazifalami qayta ko‘rib chiqishi va zanirat bo‘lsa ularga tegishh o'zgartirishlami kiritishi lozim. Moliyaviy hisobotlarda aniqlangan xatoliklarni auditor audit ishchi qog'ozlarida tegishh tartibda rasmiylashtirishi kerak. Bu ma’lumotlar shuningdek, mijozga ham auditor hisobotida bayon etihshi zarur. COSO moliyaviy hisobot bilan bog’liq firibgarlik to’g’risida uchta tadqiqot o’tkazdi.SEC tomonidan olib borilgan va 2010 yilda nashr etilgan eng so’nggi tadqiqod 1998-2007 yillarda sodir etilgan moliyaviy hisobotga tegishli firibgarlik bilan bog’liq edi. Shuningdek tahlil firibgarlik dalillarni qiyoslash, mazkur qo’llamdagi kompaniyalar tomonidan va sanoatning shu sohadagi sodir etilayotgan firibgarliklarga qarshi kurashga karatilgan. Tahlil qaysi ommilalar yaxshi ekanligini, firibgarlik va ishlov berilmagan firibgarlik o’rtasidagi farqlarni aniqlashga qaratilgan bo’lgan.
Buxgalteriya hisobining qoidalari. Hisob maqsadga yo’nalishli va murakkab bo’ldi. Amaliyot olib boruvchilarga noaniq bo’lgan arizalarni qabul qilishga ruxsat berilgan. Bu arizalar maxsus yo’naltirilgan korxonalar bilan aloqasi bo’lib, lizing operatsiyalari uchun mo’ljallangan. Ular banday hisob oldin xech qachon mo’ljallanmagan korxonalarga ariza olishadi. Hisob ularning nazarida instrument sifatida qo’llanilgan. Audit tekshiruvi jarayonida so‘nggi audit protsedurasi qo‘llanilib o‘z nihoyasiga yetkazilgan kun audit tekshiruvining so‘nggi kuni deyiladi. Auditorlik xulosasiga audit tekshiruvining so‘nggi kuni sanasi qo‘yiladi. Ammo xulosa shu kunning o‘zida berilmaydi. Auditorlik xulosasi auditorlik íirmasi zimmasiga katta javobgarlikni qo‘yishi sabab, xulosa berilishidan oldin firma partnyori barcha ishchi qog‘ozlar bilan tanishib chiqislii va faqat shundan so'nggina qanday turdagi auditorlik xulosasi berilishi mumkinligini hal qilishi lozim. Auditor uchun tizim haqida tasawur hosil qilish jarayonida mijoz tomonidan asosiy turdagi operatsiyalar qay tartibda hisobga olinishini o‘rganish katta samara beradi. Asosiy turdagi operatsiyalarga oid malumotlami buxgalteriya tizimida qayta isWash ketma-ketligi opératsion sikl deyiladi