Rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi
Firibgarlik bu qalloblikni qo’llash bilan bog’liq oldindan bilib amalga oshirilgan harakatdir. Firibgarlik moliyaviy hisobotini jiddiy o’zgartirib yuboradi. Noto’g’ri o’zgartirishning ikki turi auditorlik xulosada firibgarlik sifatida ko’rib chiqiladi:
a) aktivlarni noqonuniy o’zlashtirishni noto’g’ri ko’rsatish natijasida yuzaga kelgan firibgarlik;
b) moliyaviy hisobot tuzilayotganda firibgarlik natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Firibgarlikni xatodan farqlalab turuvchi jzihatlarini ataylab chalqashtrish. Auditorlar odatda o’z mijozlari kitoblarida moliyaviy xatolar topishadi, ammo bu xatolar ataylab qilingan xatolar qatoriga kirmaydi.
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Tashkilot aktivlarini aybdor tomonidan ug’irlansa yoki noto’g’ri ishlatilsa aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish yuzaga keladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish firibgarlikning asosiy ko’rinishidir. Bunday firibgarlik kichik biznes korxonalariga nisbatan qo’llaniladi va odatda ayibdorlar korxona xodimlari tarkibiga mansub bo’ladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish turli usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bu firibgarlikka tushgan pullarni o’zlashtirib olish, aktivlarni o’g’irlash kiradi. Bundan tashqari olinmagan tovar va xizmatlar uchun kompaniyani to’lashga majbur qilish firibgarlikning bir ko’rinishidir. Odatda aktivlarni noqonuniy o’zlashtiirish quyidagi holatlarda yuzaga kelishi mumkin.

• 
  Pul o’g’irliklarni qoplash uchun naqd pul olishga imkon bo’lish va hisoblar bilan noto’g’ri ishlash imkoniga ega bo’lish;
  
• 
  Sohta kompaniyalar orqali naqd pullar to’lovini boshqarish;
  
• 
  Firibgarlikni yashirish maqsadida zaxiralar va boshqa aktivlarni o’g’irlash va moliyaviy hisobotlarni o’z manfaatida ishlatish.
  
• 
  Noto’g’ri ko’rsatishlarning yuzaga kelishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatish
  

Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini sohtalashtirish moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.“The Great Salad Oil Swindle of 1963” ni auditorlik tekshirish moliyaviy aktivlarni ataylab noto’g’ri ko’rsatishga misol bo’la oladi. Mazkur firibragalik ijrochisi aktsiyalar kotirovkasining o’sishi orqali o’zining mutonasib ravishda boyiligini ortirishga intilgan. Ba’zida jinoyatchi shaxsiy manfaatin ko’zlamay, korxonani inqirozdan qutqarish yoki boshqa salbiy moliyaviy natijalardan qutulish maqsadida moliyaviy hisbotni ataylab o’zgartiradi. Moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartrishning uchta keng tarqalgan uch usuli quydagilarni o’z ichiga oladi:
1. Hisob yozuvlari yoki xujjatlarni manipulyatsiya qilish, sohtalashtrish yoki o’zgartirish.
Oldingi investorlar depozitlaridan olingan daromadni to’lash uchun hozirgi investorlar depozitlari ishlatilganda Ponzi chizmasi yuzaga keladi. Bunda xech qanday real investitsiyalar qilinmaydi. Agar oldingi investorlarga tegishli mablag’larni to’lash uchun yangi investorlar qo’shilmasa yoki ularning depozitlari juda oz bo’lsa Ponzi chizmasi buzilib ketadi. Ponzi chizmasi ikkita asosiy tamoyillarga asoslangan: ishonch va ochko’zlik. Potentsial mijozlar bilan munosabatlarni o’rnatish ishonch asosini tashkil qiladi. Ponzi chizmalarida firibgarlikni amalga oshirgan kishi quyidagi holatlarda ishonchni qo’lga kiritadi:
a) boshqalarning bevosita haratkatlari,
b) professional yoki boshqa ko’shilib kelishlar;
v) o’zining boshqalarga qilingan ishoralari. Ochko’zlik investrlarga xos bo’lishi mumkin. Chunki ular odatda oddiy foydadan ko’proq foyda oishga intilishadi. Shuning uchun ular o’z me’yoriy vazifalarini bajarmaganda iishonch yo’qoladi Firibgarlik - bu bir yoki bir necha rahbariyat, menejerlar, xodimlar yoki uchinchi shaxslar tomonidan aldov yo'li bilan adolatsiz yoki noqonuniy foyda olish uchun qilingan qasddan qilingan harakatlar. "Firibgarlik" atamasi yuridik amaliyotda keng qo'llaniladi, ammo auditor faqat moliyaviy hisobotda jiddiy buzilishlarni keltirib chiqargan firibgarlik faktlarini ko'rib chiqadi.Menejerlardan biri yoki bir nechtasi yoki menejment uchun mas'ul shaxslar tomonidan sodir etilgan firibgarlik "boshqaruv firibgarligi" deb nomlanadi. Korxona xodimi tomonidan sodir etilgan firibgarlik xodimlarning firibgarligi deb nomlanadi. Ushbu holatlarning har birida korxona xodimlari o'rtasida ham, tekshirilayotgan korxonaga aloqasi bo'lmagan uchinchi shaxslar bilan ham til biriktirilishi mumkin. Qasddan buzilishning ikki turi mavjud:
soxta moliyaviy hisobotdan kelib chiqadigan noto'g'ri ma'lumotlar;
aktivlarni o'zlashtirishdan kelib chiqadigan buzilishlar.
Moliyaviy hisobotni firibgarlarcha tuzish, raqamli qiymatlarning o'tkazib yuborilishi yoki noto'g'riligini yoki moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni yo'ldan ozdirish maqsadida moliyaviy hisobotdagi ma'lumotlarning oshkor qilinmasligini o'z ichiga oladi. Moliyaviy hisobotni tuzmaslik natijadir;
manipulyatsiya, qalbakilashtirish (shu jumladan hujjatlarni qalbakilashtirish), moliyaviy hisobot tuziladigan hisobvaraqlar yoki hujjatlardagi o'zgarishlar;
hodisalar, xo'jalik operatsiyalari to'g'risidagi ma'lumotlarni, shuningdek boshqa muhim ma'lumotlarni qasddan yashirish yoki o'tkazib yuborish;
o'lchov, tasniflash, taqdim etish yoki oshkor qilish bilan bog'liq buxgalteriya hisobi tamoyillarini buzish. Mulkni egallash sub'ektga tegishli aktivlarni o'g'irlashning natijasidir va ko'pincha korxona xodimlari tomonidan nisbatan kichik va katta hajmda amalga oshiriladi. Shu kabi harakatlar, aktivlarni noqonuniy foydalanishni aniqlash qiyin bo'lgan usullar bilan yashirishga qodir bo'lgan rahbariyat ishtirokida amalga oshirilishi mumkin. Firibgarlik motivatsiya yoki tazyiqning mavjudligini, shuningdek, buni amalga oshirish uchun sezilgan imkoniyatlarni va bunday xatti-harakatlarning asoslanishini nazarda tutadi. Moliyaviy hisobotni firibgarlarcha tuzish, agar korxona rahbariyati tashqi yoki ichki omillar ta'sirida, xolisona natijalarga erishmoqchi bo'lsa, mumkin. Soxta moliyaviy hisobot yoki mol-mulkni noqonuniy ravishda o'zlashtirish ehtimoli, agar ular ichki nazoratni chetlab o'tishga qodir deb hisoblasa, masalan, agar u javobgar bo'lganida yoki ichki nazoratning o'ziga xos zaif tomonlarini bilsa. Firibgarlik natijasida jiddiy buzilishlarni aniqlamaslik xavfi, xatolar natijasida yuzaga kelgan jiddiy buzilishlarni aniqlamaslik xavfidan yuqori, chunki avvalgi holatda firibgarlik faktlarini yashirish uchun ishlab chiqilgan murakkab sxemalar (hujjatlarni qalbakilashtirish, xo'jalik operatsiyalarini atayin aks ettirmaslik yoki auditorga taqdim etilgan faktlarni atayin buzib ko'rsatish) ishlatilishi mumkin.Rahbariyat tomonidan firibgarlik tufayli yuzaga kelgan jiddiy buzilishlarni aniqlamaslik xavfi, xodimlarning firibgarligi natijasida yuzaga kelgan jiddiy buzilishlarni aniqlash xavfidan yuqori, chunki menejment pozitsiyasi buxgalteriya yozuvlarini manipulyatsiya qilish va moliyaviy ma'lumotlarning adolatsiz taqdim etilishiga imkon beradi. Ma'muriyatning ma'lum bir darajasi o'z mavqeidan foydalanishi va shunga o'xshash hodisalarni oldini olish uchun mo'ljallangan boshqaruv tartiblarini chetlab o'tishi mumkin. Auditor moliyaviy hisobotdagi barcha jiddiy buzilishlar aniqlanishiga mutlaqo kafolat bera olmaydi. Bu auditning ajralmas cheklovlari, masalan, professional fikrlardan foydalanish, test sinovlaridan foydalanish, auditorlik dalillari to'liq emas, balki ishonchli ekanligi, shuningdek ichki nazorat tizimiga xos bo'lgan ichki cheklovlar bilan bog'liq. Auditor moliyaviy hisobotda jiddiy buzilishlarni keltirib chiqaradigan holatlar bo'lishi mumkinligini anglab, auditoriyani professional shubha bilan rejalashtirishi va o'tkazishi kerak. Firibgarlikdan kelib chiqadigan jiddiy buzilishlar xavfini ko'rib chiqishda professional skeptikizmni qo'llash ayniqsa muhimdir. Professional skeptisizm degani, auditor auditorlik dalillarining og'irligini savollar berishini va tanqidiy baho berishini anglatadi. Auditor, shuningdek, firibgarlik natijasida yuzaga kelgan jiddiy buzilishlarga shubha tug'diradigan ma'lumotlar va olingan auditorlik dalillarini so'roq qilishi kerak.