Rо‘yxatga olindi №

Mustahkamlash uchun savollar
1. Tabiiy ofatlarning bir-biridan farqi va umumiy xususiyatlarini tushuntiring.
2. Tabiiy ofatlar о‘chog‘ida qilinadigan eng asosiy vazifalar nimalardan iborat?
3. Yer surilishi, uni bildiruvchi birlamchi belgilar nimalardan iborat?
4. Kuchli shamol va sel hodisasini bartaraf qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni izohlang?
5. Tabiiy ofatlarni sekinlashtirish yoki tо‘xtatishga qaratilgan asosiy usullarni tariflang ?
6.Yer silkinish oqibatlarini tugatish chora-tadbirlari haqida nimalarni bilasiz ?


17-Mavzu. Iqtisodiy tarmoqlarining barqarorligini ta`minlish asoslari.


Reja:
1.Barqarorlik tushunchasi, barqarorlikka ta’sir etuvchi omillar.
2.Iqtisodiyt tarmoqlarining barqarorligini ta’minlash usullari va qoidalari.


Tayanch sо‘z va iboralar: struktura, tarmoq, vazirlik, tuzilma, ma’lumot almashuv, umummaqsadli, muhofaza, chora-tadbir, qutqatuv, tibbiy yordam, sanitariya, obrabotka, dizenfeksiya, dezaktivatsiya, radioktiv, texnogen, tabiiy, zilzila, mognituda, ball, o’lchov ishlari, avariya-qutqaruv, maxsus tayyorgarlik.

Ma’lumki, iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash, har qanday favqulodda vaziyatlarda (harbiy va tinchlik davrlarida) fuqarolar muhofazasining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlari barqarorligi deyilganda, ularning rejalashtirilgan miqdorda sifatli mahsulotlarini ishlab chiqarishi yoki biror avariya natijasida shikastlangan ishlab chiqarish korxonalarida juda qisqa vaqt ichida tiklash ishlari tushuniladi.

Iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashiga shu tarmoqlar joylashgan mintaqaga va uning meteorologik sharoitlariga bog‘liq bо‘ladi. Chunki mintaqada xavfli tabiiy ofatlar (zilzilalar, yer, qor kо‘chkilari, sellar, suv toshqinlari, kuchli shamollar va boshqalar) natijasida iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarning barqaror ishlash darajasini pasaytirish mumkin. Iqtisodiyot tarmoqlari barqaror ishlashiga yana quydagi omillar: obyektning qurilish xarakteri, uning atrofida joylashgan xavfli korxonalr, ishlovchilar soni, о‘lchami va xarakteri, imorat va inshootlarning qurilish tavfsifi, ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi, qо‘llaniladigan texnologiyalar, qо‘llaniladigan KTZMning xususiyatlari va boshqalar ta’sir qiladi. Mana shu omillarni о‘rganish asosida obyektning barqarorligi haqida baho berishi mumkin.
Iqtisodiyot tarmoqlarining favqulodda vaziyatlarda barqaror ishlashini ta’minlashda quyidagi tadbirlar bajariladi:
1. Iqtisodiyot tarmoqlariga yaqin joyda yashovchi aholining hayotini muhofaza qilish;
2. Shikastlangan hududlarda qutqaruv va birlamchi tiklov ishlarini о‘tkazish;
3. Tashkiliy, ilmiy-tadqiqot, texnologik va muhandislik-texnik tadbirlari kompleksini о‘tkazish.
Iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarining barqaror ishlashini pasayishiga quyidagi omillar sabab bо‘lishi mumkin. Jumladan: ishlab chiqarish tarmog‘ida boshqaruv. Mehnat va ishlab chiqarish intizomlarining bо‘shashishi oqibatida; texnika va texnologiyalarning eskirishi oqibatida; xavfli kimyoviy moddalarni tashish, saqlash va ishlatish qoidalarining buzilishi hamda atrof-muhitga zaharli chiqindilarni chiqarilishi oqibatida; davlat nazorat organlari va inspeksiyalar ishini talabchanligining pasayib ketishi; harbiy mojarolar va terrorchilik harakatlari sodir bо‘lish ehtimolida.
Iqtisodiyot tarmoqlarini barqaror ishlashiga quyidagi omillar ta’sir etadi:

• 
  Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari, fojialardan hamda umumiy qirg‘in qurollarining birlamchi va ikkilamchi ta’sir omillaridan ishchi xizmatchilarni muhofaza qilish;
  
• 
  Yuqoridagi ta’sir omillariga inshootlarni muhandis-texnik komplekslarining chidamliligi;
  
• 
  Ishlab chiqarish korxonalarini kerakli materiallar bilan (xom-ashyo, yoqilg‘i, gaz, suv, elektr quvvati) barqaror ta’minlash;
  
• 
  Ishlab chiqarishni va fuqaro muhofazasini barqaror va surunkali boshqarish;
  
• 
  Obyektning ishlab chiqarish tarmog‘i buzilgan joyida-QBTIning tiklash ishlarini boshqarish darajasi.
  
• 
  Yuqoridagi ta`sir omillariga inshootlarni muhandis –texnik komplektlarining jadalligi
  

Yuqoridagi omillar nafaqat inshootlarning barqarorligini ta’minlaydi, balki ularning darajasini ham oshiradi. Shu sababdan ham hozirgi davrda tinchlik davrdagi favquloddagi vaziyatlarda sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash katta ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda, iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligiga 5 ta omillarni qо‘llash orqali erishish mumkin:
a) О‘z vaqtida ogohlantirish;
b) Himoya inshootlaridan foydalanish;
v) Yakka tartibda saqlovchi va tibiiy vositalardan
foydalanish;
g) Evakuatsiyani qо‘llash;
d) Xom-ashyo, materiallar, elektr quvvati, gaz, suv
bilan ta’minlash.
Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlari barqarorligini ta’minlash tamoyillari. Favqulodda vaziyatlarda (tinchlik va harbiy davrlarda) iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta’minlash yо‘llari va usullari turli xilda bо‘lib, har bir korxona bajaradigan ishlarining xususiyatlariga qarab olib boriladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida iqtisodiy jihatdan eng qulay yо‘lni tanlash, har bir korxona о‘z inshootini, fuqarolarni muhofaza qiluvchi obyekt sifatida, vaziyatni har tomonlama muhokama etib, keyin uning barqaror ishlashini ta’minlash yо‘li va usulini tanlashi kerak.
Inshootlar barqarorligini baholashda maxsus uslubiy kо‘rsatmalarga amal qilinadi. iqtisodiyot tarmoqlarini, inshootlar barqarorligini baholashda, hisoblashda quyidagi kо‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) Shikastlantiruvchi kо‘rsatkichlarning eng yuqori qiymati;
b) Inshootlar va ularning elementlarini tavsifnomasi (qanaqa material, qanday tartibda qurilgan, uning zilzilabardoshligi).
Odatda favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta’sir etuvchi omil va ularning qiymati fuqaro muhofazasi shtabi tomonidan beriladi, agar unday ma’lumot kelmasa, u holda hisoblash yо‘li bilan shu yerning о‘zida aniqlanadi. Agar bu ma’lumotlarni shu yerning о‘zida ham aniqlash imkoni bо‘lmasa, u holda shu ta’sir etuvchi omillarning taxminiy qiymatlari asosida kuchsiz, о‘rtacha va kuchli shikastlantirish hududlarini aniqlash mumkin. Masalan, yer silkinishidan (ballga qarab), yadro quroli ishlatilganda ta’sir etuvchi tо‘lqinni hosil qiladigan ortiqcha bosim (R) qiymatiga qarab inshootlar turli xil darajada shikastlanadi (21-jadval). Jumladan, yer silkinishining 5, 6, 7, 8, 9 ballarida yoki yadro qurolini R_= 10, 20, 30, 40 kPa omillarida kimyo, neftni qayta ishlash, radioelektrotexnika, meditsina va shunga о‘xshash sanoat korxonalarida shikastlanish rо‘y berishi mumkin.
Mashinasozlik, oziq-ovqat, metallurgiya va shunga о‘xshash korxonalarida esa yer silkinishining 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 ballarida ham 10, 20, 30, 40, 50, 60 KPA ortiqcha bosim hosil qilinganda inshootlar talofotlanishi mumkin. (2-jadval). Albatta, bu ma’lumotlar yuqoridagi sanoat korxonalarini xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilgan inshootlar sifatida qarab xulosa chiqariladi.
2-jadval