“robototеxnika komplеkslari va tizimlari” fanidan O’quv-uslubiy majmua

Taktil datchiklar- 
bu bosim yoki kuch o`zgartirgichlarini mahsus sinfi 
hisoblanib,katta bo`lmagan qalinlikga ega. Bunday datchiklar bir-biriga 
yaqin bo`lgan ikkita sirt orasidagi bosim yoki kuchni o`lchashda ko`l keladi. 
Bunday datchiklar robototexnikada ko`p ishlatiladi, misol uchun ularni 
mexanik uzatmalarni “barmoq”lariga o`bekt bilan kontakt hosil bo`lganda 
teskari boglanishni ta`minlab berish uchun o`rnatiladi, buodam qo`lini terisini 
anglatadi. Tegish(касания) datchiklari sensorli displeyalarda, klaviaturalarda 
va boshqa uskunalarda foydalaniladi.

Taktil 
datchiklar 
biotibbiyotda 
tishlarni 
tishlasini 
va 
stamologiyad a tish qoplamalarni to`g`ri o`rnatilganligini, hamda 
insonlarni yurishida oyoqlarga tushayotgan bosimni tatqiqot 
o`tkasishda qo`llaniladi.

Ishlab chiqarishlarda va qurilish sohasida taktil datchiklar 
qurilmalarni qotirishda kuchni anaiqlashda qo`llaniladi..
Taktil sezgir elementlarni tayorlashni bir necha usullari mavjud. 
Bularni ko`p usullarida mexanik kuchlanishga ta`sirchan yupqa maxsus 
materialdan foydalaniladi. 4.4-rasmda yoqish-o`chirish funkstiyasini amalga 
oshiruvchi,ikkita folga varog`idan va prokladkadan tuzilgan oddiy taktil 
datchik ta`virlangan. Prokladka ichida dumoloq yoki ixtiyoriy shakldagi 
teshiklar ochigan. Folga varoqlaridan biri erga ulangan, ikkinchisi esa 
kuchlanish rezistoriga ulangan.
Birnecha 
sezgir 
maydonlarni 
nazorat 
qilish 
kerak 
bo`lsa 
mul`tipleksordan foydalanish talab qilinadi.
Bunda tashqi kuch ta`sirida prokladka teshiklari orqali falga 
baroqlari bir-biriga tegib elektr kontakt hosil qiladi, bunda chiqish signali 
nolga teng bo`ladi, bu bosim kuchi ta`sir etganidan dalolat beradi. Yuqori 
va pastki o`tkazgichlar trafaret pechat usulida tagiga siyox yurgizish bilan 

---

119 
ta`yorlanadi. Bunday datchiklarni sezgir elementlari o`tkasgishlarni siyox 
oqizilgan qatorlari va ustunlari bilan aniqlanadi.
Sezgir yuzani ma`lum maydoniga kuch tegishi bilan tegishli qator va 
ustunlarda tutashish sodir bo`ladi. Yahshi taktil datchiklar p`ezoelektrik 
plenka asosida olinadi, ular passiv va aktiv pejimda qo`llaniladi. Ko`p taktil 
datchiklar sensorli pereklyuchatel funkstiyasini bajaradi.
Pеzoelеktrik (grekcha so`zidan olingan bo`lib, piézō (πιεσο) — bosaman, 
qisaman) —dielеktrik, bunda pеzoeffеkt kuzatiladi, yani o`zining yuzasida 
deformastiya natijasida elektr zaryad indukstiyalanadi, bu to`g`ridan –to`g`ri, 
yoki tashqi elektr maydon ta`sirida deformastiyalanadi, bu teskari pеzoeffеkt. 
Ikkala effektlarni aka-uka Jak va P`er Kyupilar 1880-1881 yillari ochishgan.
Pеzoelеktriklar zamonayiv texnikalarda bosim datchik elementi sifatida 
keng qo`llaniladi.
12.5- rasm. Multiplеksorni sxemasi.
Multiplеksor
– bu qurilmada bir necha signallar kirishi, bir yoki bir 
necha boshqarish kirish va bir chiqishi mavjud. Multiplеksor kirishdagi 
istalgan signallarni chiqishga uzatadi.