Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Баҳорда ўсимликларнинг шираси ҳаракатга келиши учун ҳарорат 
+6
0
 ва ундан юқори бўлиши керак. 
Фотосинтез жараёни ҳарорат +1
0
ундан юқори бўлганда, оптимал 
равишда эса +25 +30
0
С, +45 +50
0
С да эса жараён тўхтайди. 
Майда илдизлар тупроқнинг ҳарорати +5 +10
0
С бўлганда 
ўсабошлайди. 
Кўпчилик дарахт турларининг куртаги +10
0
С ва ундан юқорида 
ёзилабошлайди. 
Совуққа чидамли дарахт турларининг (қарагай, қора қарагай) 
уруғларни ёзда ҳароратнинг даражаси +10 +15
0
С дан паст бўлмаганда 
нишади.
Ўсимликлар мева ҳосил қилиш учун ўсиш даврида маълум даражага 
ҳароратлар йиғиндиси мавжуд бўлиши керак. 
Масалан: Ўзбекистоннинг жанубий минтақасида ҳарорат +10
0
дан 
юқори бўлган йиғиндиси 5000
0
на ташкил этади. Бу ерда ингичка толали 
пахта навини ўстириш мумкин. 
Фарғона, Сирдарё ва Жиззах вилоятларида 10
0
дан юқори бўлган 
ҳароратлар йиғиндиси 4500-5000
0
Бу ерда пахтанинг ўрта пишар навларидан 
ҳосил олиш мумкин. 
Аммо ўсимликларнинг туқимаси маълум максимал ва пастки минимум 
ҳароратга бардош бериши мумкин. Ўзбекистонда кўп дарахт турлари қисқа 
вақтли +40 +45
0
С га бардош берадилар. Юқори ҳарорат кўпроқ вақт таъсир 
қилса танасининг қобига, барглари ва илдиз бўғини куйиши мумкин. Илдиз 
бўғини куйганда шу ердаги камбий тупроқнинг устки қизиб турган қисми 
билан контактда бўлиб камбий κуринабошлайди (айниқса ёш экинлар). 
Дарахт турлари танаси жануб томондан кσйиши мумкин (шумтол, тикан 
дарахт, сассиқ дарахт, айлант). Терининг κσιθψθ дарахт турлари учун зарари 
йўқ, аммо маълум қисмини чиришига олиб келиши мумкин. 
Заранг, каштан, теракларнинг барглари κσιθψθ мумкин, саксовул ва 
бошқа баргсиз буталар (қандим, черкез) юқори ҳароратга чидайди (50
0
С 
гача). 
Ҳароратнинг кескин пасайиши дарахтларнинг айрим қисмларини 
қуритади (барглари, гуллари, новдалари, шох-шаббаси). Ҳароратнинг аста-
секин пасайиши (кузда ва қишда) ўсимликка зарар келтирмайди. Бунинг 
сабаби - хужайрадаги - крахмал ширанинг муалаш нуқтасини оширади, яъни 
ўсимлик чиниқади (табланади). -1
0
С да эман дарахтининг гули зарарланади 
(ёнғоқнинг ҳам ва бошқаларнинг). Тошкентда 1999 йили май ойининг 

---

55 
ўртасида шундай ҳарорат бўлган ва айрим дарахт ва буталарнинг гули, 
новдаларига қисман зарар келтиради (ёнғоқ, чинор, узум, ўрик, шофтоли, 
бодом, олҳўри ва хоказо). 
Ҳарорат кескин пасайганда дарахтларнинг қобигида ёриқлар вужудга 
келади. 
Ўрмоннинг таъсирида ҳаво ва тупроқнинг ҳарорат режими ўзгаради. 
Ёзда ўрмонда ҳавонинг ҳарорати очиқ жой ҳавосига нисбатан 10-15
0
патсроқ 
бўлади. 
Қишда эса ўрмонда илиқрокдир. Шуни эътиборга олиб аввал Фаргона 
водийсида, сўнгра Мирзачўлдаги қишлоқ хўжалик экинлари эгаллаган 
далалар четига 15 минг гектардан ортиқ майдонда ўрмон ихотазорлари барпо 
этилган. Уларнинг асосий мақсади - микроиқлимни барпо этиш, ҳароратни 
пасайтириш ва экинларнинг ҳосилни оширишдир. 
Паст ҳароратнинг зарарлигини эътиборга олиб ўрмончилар қўйидаги 
чораларни қўллашади: 
Совуқ ҳавонинг охиригача тупроқни суғориш. 
Тутатиш. 
Районлаштирилган уруғлардан фойдаланиш ва иссиқсевар турлардан 
воз кечиш (кипарис, шойи акас, эльдар қарагайи ва бошқалар). 
Бу масаланинг амалий аҳамияти шундаки, континентал иқлим 
шароитида иссиқсевар турлардан фойдаланилмасликдир. 
Шу мақсадда дарахт турлари иссиқга маносабатига қараб IV гуруҳга
бўлинади. 
I гуруҳ. - юқори даражадаги иссиқсевар турлар. Эвкалипт, приморье 
қарагайи, эльдар қарагайи, пробкали эман , кипарис, соксовул. 
II гуруҳ - Иссиқсеварлар. Қрим қарагайи, арча, каштан, чинор, ёнғоқ; 
оқ акас, тикан дарахт. Болле тераги, Бахофен тераги, яъни асосан
Ўзбекистонда ўсувчи ҳамма турлар. 
IIIгуруҳ - Иссиқликка ўртача талабчанлар. Бондли эман, заранг, 
қайрағоч, шумтол, тол. 
IVгуруҳ - Иссиқликка оз талабчанлар. Бальзамик терак, осина, қайин, 
қора қарагай, пихта, оддий қарагай ва буталар.
Тоғ қияликларида ўрмон барпо этишда шуни ҳисобга олиш керакки, 
тоғдан юқорига қараб кўтарилган ҳар 100 м баландликда ҳарорат 0,5-1
0
га 
пасаяди. 
Шундай қилиб, ўрмон тупроқнинг устки қисмини соялайди. Бу ерга 
ёзда иссиқликни келишига халақит бериб сезиларли даражада камайтиради. 
Ўрмонда тупроқ кечроқ музлайди ва унча чуқур бўлмайди, баҳорда тезроқ 
эрийди. Ҳарорат ўрмоннинг ўзида ўзгариб қолмасдан ўрмон атрофидаги 
қишлоқ хўжалик далаларига ҳам таъсир қилади.