Rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi xalqaro menejment

 
8.3. TMK millatini aniqlash 
 
TMK millatining ko‘rsatkichlari bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi: 
–
ro‘yxatga olingan joyi; 
–
shtab-kvartiraning joylashuvi; 
–
aksiyalarning boshqaruv paketiga ega bo‘lgan aksiyadorlarning 
millati. 
Kompaniyaning millatini o‘z hukumati tomonidan beriladigan 
imtiyozlar, subsidiyalar, soliq imtiyozlari va hokazolar aniqlaydi. Xorijiy 
firmalarning faoliyat yuritishini esa qabul qiluvchi davlat o‘z 
iqtisodiyotining alohida sektorlarini qoldirgan holda cheklaydi. Shunday 
qilib, ko‘pchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temiryo‘l transporti, 
Avstraliya va Yaponiyada neft-gaz sanoati sohasida, Italiya, Gretsiya, 
Finlyandiyada telekommunikatsiya sohasida va boshqa sohalarda faoliyat 
yuritish taqiqlangan. Lekin so‘nggi yillarda xorijiy firmalar uchun 
taqiqlangan tadbirkorlik sohalarini qisqartirish va milliy qonunchilikni 
liberallashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Odatda, turli mamlakatlar 
qonunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va 
norezident-firmalarni farqlaydi. Rezidentlarga ushbu davlat hududida 
joylashgan va shu yerning o‘zida ro‘yxatdan o‘tgan kompaniyalar kiradi. 
Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar 
iqtisodiy adabiyotlarda, odatda, bosh kompaniyaning xorijiy filiallari 
(foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bo‘lim (branch) shaklida, 
15
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. 
–T.: O‘zbekiston, 2009.

---

181 
sho‘ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar 
shaklida faoliyat yuritishi mumkin.
Bo‘lim qabul qilayotgan mamlakatda ro‘yxatdan o‘tadi, ammo u o‘z 
balansiga ega bo‘lgan mustaqil kompaniya emas va to‘liq (100 %) bosh 
kompaniyaga tegishli bo‘lib, yuridik shaxs sifatida amal qila olmaydi. 
Ular quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
–
bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi; 
–
bosh kompaniyaning qo‘shma korxona bo‘yicha hamkori, u yerga 
boshqa firmalar ham kirishi mumkin; 
–
bosh kompaniyaning xorijdagi ko‘chmas mulki; 
–
bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat 
yurituvchi moslamalari (kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi 
platformalar va hokazo). 
Sho‘ba kompaniyalar qabul qilayotgan mamlakatda o‘z balansiga 
ega bo‘lgan mustaqil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs hisoblanib) 
ro‘yxatdan o‘tadi va TMK tizimiga kiruvchi korxonalar hisoblanadi. Bosh 
kompaniya uning aksiyalari kontrol paketiga yoki sho‘ba kompaniyaning 
butun kapitaliga egalik qiladi, korxona boshliqlarini tayinlaydi va nazorat 
qiladi.
Uyushgan kompaniya qabul qiluvchi mamlakatda aksiyalarining 
10-50 %iga bosh kompaniya egalik qiluvchi TMK tizimidagi korxona 
hisoblanadi. Bu korxona bosh kompaniyaning nazoratida emas, balki 
ta’siri ostida bo‘ladi. 
Ba’zan bo‘lim, sho‘ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma 
faoliyatining baynalmilallashuvi yo‘lidagi bosqichlardan biri hisoblanadi. 
Bu holatda internatsionallashtirishning ilk bosqichi bo‘lib, odatda, 
kompaniya mahsulotlarining eksporti hisoblanadi. So‘ngra bu jarayon 
tashqi savdo bitimlari, xorijiy hamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion 
bitimlar) 
ayirboshlash 
hisobiga 
kengayadi. 
Tovar 
aylanishining 
ko‘payishi, qabul qiluvchi mamlakat firmalari bilan fan-texnika 
aloqalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda o‘z 
vakolatxonasini ochish zaruratiga olib keladi. Muomalalar hajmining 
o‘sishi natijasida vakolatxona bosqichma-bosqich sho‘ba kompaniyasi va 
keyin uyushgan kompaniya darajasiga ko‘tariladi. Xorijiy tadbirkorlikning
keyingi rivoji global ko‘lamdagi biznesga ega xalqaro korxonaning 
shakllanishiga olib keladi. 
Yuqorida aytib o‘tilgan milliy kompaniyaning TMK sari borish 
yo‘lini ko‘pchilik xalqaro kompaniyalar uchun odatiy bo‘lgan tashkiliy 
qayta shakllanish zanjiri sifatida quyidagicha tasavvur qilish mumkin, 

---

182 
ya’ni eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – qabul qiluvchi 
mamlakatdagi vakolatxona – sho‘ba kompaniya – uyushgan kompaniya – 
global ko‘lamdagi biznesga ega xalqaro kompaniya.
Kompaniya millati haqidagi masalalar bankrotlik, soliqqa tortish, 
antimonopol qonunchilikni qo‘llash va bir qator boshqa holatlarda ham 
yuzaga keladi. Ko‘pchilik soliqqa tortish huquqiy tizimiga ko‘ra, har bir 
kompaniya qardosh firmalar bilan aloqalaridan qat’iy nazar alohida 
soliqqa tortiladi. Bunda ikki yoqlama soliqqa tortmaslik uchun bosh 
kompaniya qardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni 
berish, patentlar, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo belgilaridan, 
ITTKI natijalaridan (agar ITTKI tijorat daromadi keltirsa, ular soliqqa 
tortiladi) foydalanish sohasida kelishib olishlari zarur. Qabul qiluvchi 
mamlakatni soliq organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari 
orasidagi munosabatlarni bilishi qabul qilayotgan mamlakatning soliq 
deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan ko‘rsatilayotgan daromadlar 
hajmining to‘g‘riligini nazorat qilish imkonini beradi. 
90-yillarda yirik TMKlar tomonidan qabul qiluvchi mamlakatlar soliq 
qonunchiligining qo‘pol buzilganligi holatlari ham kuzatilgan. Masalan, 
90-yillar o‘rtalarida Yaponiya soliq organlari “Koka-kola” kompaniyasi 
filialiga bosh kompaniya hisobiga haddan tashqari ko‘p litsenziyalangan 
pullarni o‘tkazgani, shunga ko‘ra, soliq deklaratsiyasida filial foydasi past 
ko‘rsatilgani uchun 15 mlrd. iyena miqdorida jarima solgan. Shu vaqtning 
o‘zida “Nissan” Yapon mashinasozlik kompaniyasi AQSh soliq 
boshqarmasiga 17 mlrd. iyena miqdorida jarima to‘lagan, chunki u o‘z 
foydasining bir qismini Yaponiyadagi bosh kompaniya hisobiga o‘tkazib 
yuborish evaziga Amerika solig‘ini chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘lgandi. 
Antimonopol qonunchilik qo‘llanilgan holatlarda ko‘p mamlakatlar 
sudi birlashmagan bozor qudratini aniqlashda korxonalarning iqtisodiy 
birligini (qardoshligi) ko‘zda tutadi. Bu yerda ko‘pgina TMKlarning 
huquqiy maslahatlar, ITTKI, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta 
xalqaro markazlarda dasturlashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat 
ko‘rsatadigan vazifalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. 
Kompaniya millati sud yoki arbitrajda bosh kompaniyaning ekologik 
jihatdan zararli texnologiyalar yoki nuqsonli mahsulotlar ishlab 
chiqarishga jalb qilinganligi darajasi ko‘rib chiqilayotganda katta 
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bunday holatlarda sud hukmiga huquqiy 
tomondan tashqari ma’naviy masalalar ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, 
hammaga ma’lum bo‘lgan Bxopaldagi (Hindiston) kimyo zavodida 
insonlarning ommaviy zaharlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasining 

---

183 
texnologiyasidan foydalanilish sabab bo‘lgan va u sudda Hindiston tomoni 
oldida ma’naviy javobgarligini tan olib, zarar ko‘rgan oilalar xarajatlarini 
qoplash majburiyatlarini o‘z bo‘yniga olgan.
TMK millatini va uning xorij filiallari bilan aloqasini aniqlashdagi 
qiyinchiliklar bu aloqalarning ko‘p uchraydigan ko‘p darajaliligi bilan 
tushuntiriladi. Masalan, o‘yinchoqlar tayyorlaydigan yirik “Mattel” 
korporatsiyasi (AQSh) butun dunyo bo‘yicha 39 ta qardosh kompaniyaga 
egadir, bulardan 26 tasi bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa 
“Mattel” korporatsiyasining xorij filiallariga tegishlidir (8.3.1-jadval).