Rivojlantirish, mamlakat ishlarida ular bilan kyengashib ish ildi l

i
rivojlantirish, mamlakat ishlarida ular bilan kyengashib
ish ^ildi. l
Zamonasining eng katta olimi va shoiri mashz^ur Aodu-
ra^mon Jomiy, shoir Said Xasan Ardashyerlar Navoiy- ning eng ya^in dusti va maslakdoshlari edilar. Aynik^sa Abdura^mon Jomiy saroydan uzos turishiga saramay, Urta Osiyoda katta obruga ega, mash^ur odam edi. Alisherning ^am ustodi, ^am ya^in dusti sifatida mamlakatning siyosiy, madaniy ishlarini yulga ^uyishda unga yordam byerdi. Ali¬shyer va dustlarining tinmasdan ishlashlari natijasida X^irotning madaniy ^ayoti yu^ori darajaga kutarildi. Ilm, sanʼat, adabiyotning kuchli markaziga aylandi. •
^ X^usayn Boykaro uzi x>am sanʼat-adabiyot bilan shurul- lanar, shyeʼrlar yozar edi, U bir nyecha va^t mamlakatning ilgor kishilarining ishlarini, ilm, madaniyat va sanʼatni gullatish tugrisidagi faoliyatlariii ^imoya ^ildi. X^i- rotni katta madaniy markazga aylantirish yulidagi bu x*a- rakatga yetakchilik ^ildi.
Alisherning fikr va istaklarini amalga oshirishga yordam byerdi. Bu zamonlar Alisher X^usayn Boykaro yonida katta obruga ega edi. Bu obrudan foydalanib, uzining ^omiylik va ^uruvchilik faoliyatini x>ar taraflama davom ettirdi. Bu yulda xazinadan podsho^ning ta^dim etgan suyurgol va ^adyalaridan kyelgan katta daromaddan va ota- sidan dolgan myerosdan foydalandi. Mamlakatning obodon- chili-i yulida mu^im ishlar sildi.
U X^rotda xal^ uchun bir kator Madrasa, kutubxona, kasalxona, ^ammom va shunga uxshash binolar soldirdi. Bu- lardan tashk^ari Mash^ad va boshka sha^arlarda imoratlar PUrish, ekinsiz yerlarni obod silish, arщ va xovuzlar kaz-
kya'tt1Sh planin? chizDi. Olimlar, shoirlar, tarixchilarni yoolam a5a^laR yezishga daʼvat kildi. Ularga 3qap ji^atdan Alsh ^DIua ^mokatta asarlar yozishga kirishdi.
Mь. lishyeR Xusain Boisaroga ya^in turishi va katta ob-
ST:
l\J L-l
ruga ega bulishiga ^aramay, uning faoliyati oson va silli^ davom etmadi. Uning ^arakat va intilishlari ogir ^iyin- chiliklar va murakkab ^arama-karshiliklar ichida bordi. Unga uzining umid-orzulari ^arshisida kundalang tushgan katta tusi^lar bilan kurashishga tugri kyeldi.
Alisherning saroyga» podsho^ga yasin turishining uzi ^am bir ^ancha ^iyinchiliklarning tugilishi va kyeskinla- giuviga sababchi buldi. Chunki bir tomondan uning katta mansabga ega bulishi, ikkinchi tomondan usayn Boysaro atrofini urab olgan amirlar, amaldorlarni uzboshimcha- lik bilan ish kurishga yul suymasligi ularning Alisher- ga sarshi noroziliklarini yuzaga chi^ardi.
Xusayn Boy^aro atrofidagi amirlar, katta mansab egalariga mansab uzlarining layo^at va xals foydasi uchun ^ilgan ishlariga r^arab emas, ota-bobo myerosi bulgani uchun tayin etilardi. Podsho^ga yakin turish, uning eng yasin amiri bulish butun mamlakat va xazinaning xujayini bu- lish dyemak edi. Shuning uchun ^amma amirlar podsho^ga ya^in bulishga intilardilar. Shub^asiz bunday sistyemada rashk, rasobat uz-uzidan tugilar, amirlar orasida doim kyelish- movchilik, fitna rivojlanardi. Ular fursat tushgan sa- yin, bir-birlari ustidan podsho^ga shikoyat, giybat g^ilar* igvo tar^atar edilar. £\uli ustun bulgani yengilganidan da^shatli uch olar edi. Bu amirlarni davlat ishi, xal^ manfaati emas, uzlarining shaxsiy manfaatlari kupro^ uylatar edi. Ular davlat vazifasini, mansabini daromad va boyish manbai ^isoblardilar. Ulur shoir Alisher bu- lardan butunlay ajralib turar edi. U xalsni syevar, xal^ manfaatini doim uylar edi. Alisher uzining butun fao- liyatini xal^ uchun mu^im bulgan ishlarga bagishlashni is- tar edi. Uning mu^addas shiori shu edi:
Odami ersang, dyemagil odami,
Onikim yus, xals gamidin gami.
( «Dayra gul-lbror».}
6E
Shuning uchun u xalkni ezishga, mansabdorlarning u3 ^sshimchaliklariga, ^avolalariga, davlat daromadini u3 fsydasiga ishlatishiga butunlay sarshi edi. Bunday ishni kyeeganda dar^ol podsho^ga arz ^ilib unga chora kurardi TSPuning uchun vazirlar, taʼsirli uruglarning boshlisla- ri Alisherni saroyda vazirlikda solishini istamas, uning 'f&oliyatini, Sulton X^usayn ustidan taʼsiri kuchli buli- shini kurolmas edilar. Buning ustiga Alisherning 1470 yilda bulib utgan xals suzgoloni munosabati bilan kur¬gan choralari uzboshimchalik bilan soli^lar solib, xalkni talagan saroy mansabdorlarining esidan chi^ishi mumkin emas edi. U toifani ra^msiz jazoga tortishda ^al si- luvchi rolь uynagani uning dushmanlarini kupaytirgan edi.
«Badoyiul-vasoye»da va bosh^a tarixiy asarlarda bir ^ancha vazirlarning Alisher bilan goyat yomon muomalada bulgani, yaramas ishlar k;ilgani tugrisida talay maʼlumot- lar uchraydi. Sulton X^usaynning sozoslik (taxt uchun kurashib yurgan) choglarida birga bulgan shyerigi Amir Ja^ongir Barlos ^am Alisherga nisbatan fitnalar uyush- tirganini Vosifiy ^ayd ^iladi.
Bu vast buyuk shoir Alisherning boshida saroy fitna- larining buluti suyila boshlagan edi. Alisher va uning chdustlariga karshi turli tu^matlar tu^ish, uni va dustla- rini obrusizlantirishga urinish ochis kurinmosda edi. Biro^ dastlab Navoiy bularga a^amiyat byermadi. Oz bul^ sa ^am xals ishini uylovchi guru^ bor ediki, mana shu guru^ga tayanib, uzining buyuk massadlari yulida ishlash* da davom etdi. Podsho^dan uzining farmonida xals^a oyergan vaʼdalariga sodis bulish va uni amalga oshirishni talab ^ildi. Saroydagi buzuschiliklarga nafrat kuzi bi* lan saradi. Undagi iflosliklarni kyeskin, achchis tan^id >sildi. Podsho^ni ^atʼiy ravishda mamlakat va xals ishiga ^arashga chasirdi:
Navoiyning umid-orzulari buyuk edi. Bular undan kat¬ti faoliyat va davlat tomonidan ^imoya talab silar edi, Birls Sulton Xusaynning saroyi Navoiyning umid-orzu* ;l§^ni va faoliyatini ^imoya silishdan kundan-kun uzosla-
ye.oshlamosda edi. Alisherning dushmanlari uni obrusiz- lantirish, saroydan ^aydash va yumshos iroda egasi bulgan Xusayn Boy^aroni uz taʼsirlariga olib, mamlakatning chujayini bulib olish niyatida edilar. Shuning uchun tur- li bu^tonlar tusib, podsho^ga yetkazdilar. Alisherdan uning mijozini aynitdilar. «Tazkiratush shuaro» egasi, Navoiy bir oz zamondan kyeyin Sultonning mijozini uzidan aynaganini kurdi va vazirlikdan chyetga sochdi, dyeb, Xusayn Boysaroning Navoiyga sarshi uyushtirilgan yolgon- yashiklar, igvolar taʼsiriga tushganini juda ochis yozadi Shuning natijasida X>usayn Boykaro Alisherning fikri- ga, istaklariga eʼtiborsizlik bilan saray boshladi.
Alisher bu mu^itda, saroy fitnalari sharoitida uzi¬ning u lug niyatlarini amalga oshirish» xals manfaati yu- lida ishlash va yaxshi nom koldirish mumkin emasligini juda yaxshi angladi, Shuning uchun u saroy igvolariga, adolatsizlikka sarshi nafrat sifatida 1476 yilda istyeʼ- fo byerib, vazirlikdan bushab oldi. Vazirlikdan bushab olish, Alisher uchun butunlay siyosiy ishlardan chyekinish dye¬mak emasdi. U bundan kyeyin ^am mamlakatning siyosiy, ij- timoiy ishlarida jiddiy qatnashdi va muhim ishlar qildi. Fasat u bu muddat ichida hech sanday hukumatning rasmiy mansabini qabul qilmadi.
Alisher Navoiy bu davrda buyuk shoir Abdurahmon Jomiyga bagishlab «Tuhatul-afkor» (1476) nomli forscha bir sasida yozadi. Unda shoirning podsho^ va uning capo- iiga sarshi nafrati juda ochi^ ifodalangan. Bu sasida-
B O. Sharafiddinog
ga ^oyil bulgan Abdura^mon Jomiy unga juda yusori ba^o byergan edi. Bu ^asidani «Toziyona» yaʼni kamchi tnL
A * * ' D V \ J
atagan edi. Alisherga yozgan maktubida kasidaning mazmu- ni tugrisida shu suzlar bor:
— ^asidaning mazmunidan shu maʼlum buladiki, siz vo^iriy kurinishlardan, podsho^ saroyidan ^ochmokchimi- siz. Sizning bu irodangiz shukur silishga loyisdir...»
Shoir Jomiy «Tu^fatul-afkor»ning mazmunini juda tugri anglagan edi. Chindan ^am u podshoxni urishga ^ara- tilgan ^amchi edi. Alisher unda «xom xayollar pishirish- gagina yaraydigan tojni» boshiga kiyib olgan podshoxni satti^ za^arxanda bilan savalagan, byeosibat podiyu** mam- lakatga zarar yetkazuvchi, shaf^at va mar^amatni bilmaydi- gan yovuz kishi, xalkning boshiga bitgan balo dyegan natija- larga kyelgan edi.
Podsho^larni bunday kyeskin til va utli nafrat bilan kaltaklagan shoirni XUsayn Boy^aro va uning atrofinn Zfab olgan talovchi fyeodallar, vazir va byeklar albatta yos- tirmasdilar. Uzlarining yashashlari uchun bunday shoirni katta xavf dyeb bilardilar. Shuning uchun ular Alisherni vazirlikdan bushatish bilangina kifoyalanib ^olmay, Xusayn bilan orasini yana xam yomonros buzish, podsho^da Navoiyga nisbatan i^opa shub^a va dushmanlik tugdirishga tirishdilar va munga muvaffas ^am buldilar
Podshox uning xarakaglarini zimdan taʼ^ib ettira boshladi. Vosifiy uzining «Badoyiul-vakoye» da Alisher- ning bu vastlarda yaishrin nazorat ostida bulganini ochщ yozadi:
«Sulton XUsa^n bir kishini navkarlik tarisasida Alisher Navoiy xizmatida bulish uchun tayin ^ilib edi. XaR narsakim majlisda utsa kiromulkotibin singari tumorga (uralgan k;ogoz) ^ayd silib, x;ar kungi yozilgan- larni podsho^ ^mutoliasiga yetishtirardi. Ul vo^yeanavis iosus) shunday kilar ediki, uning bu ishidan ^yech kimning xabari yu^ edi. Fa^at Alisher syezgirlik va farosati ^uvvati bilan bu sirni paysagan edi».
Alisher bu taʼ^ibdan ^ur^madi. ^atto josus satnash- gan su^batlarda, majlislarda ^am podsho^ va uning amir, amaldorlarining yaramasliklarini sattis tan^id ^ildi.
Bu urinda Vosifiyning Alisher bilan yillarcha su^- batdosh bulgan So^ibdorodan na^l ^ilingan z^ikoyalardan birini kuchiraylik.
«Sulton /^usayn Muxammad Valibyek nomli amiriga )^irot sha^arining dorugalik mansabini topshirgan edi. Uning Xojai Muxammad Chinor nomli yasin bir odami bor edi. Muxammad Valibyek uz tomonidan unga sha^ar doruga- ligini ^avola sildi. Xojai Chinor fosisligi, axlo^siz- ligi bilan X^irotda mash^ur bulib, xals uning zulmidan jonidan tuygan, ^yech kim uz chiroyli uglini uning dasti- dan kuchaga chisarolmas edi. Muxammad Valibyekdan ^urs- sanidan ^yech kim bu tugrida shikoyat silishga botina olmas edi. Bu vosyea Alisherga eshitildi. Alisher bu vok>yeani podsho^ga bildirish fursatini topdi.
Bir kun Alisherning soshiga bir kishi kyelib kirdi, U tortis silib bir kitob, kamon va bir kalla sant kyeltir- gan edi. Alisher undan kimligini va bu ^adyalarni nima massad bilan kyeltirilganini suradi. U kishi shunday Dyed i:
— Otam bu oliy dargo^ning xizmatchilaridan edi. Myen xam bu ostonada xizmat ^ilib, ba^ramand bulgani kyeldim.
- Ey yigit,— dyedi Alisher,— myenga loyi^ xizmat Nilib, ^ar kun b>u eshikda yurganingda, myendan kungling- dagidyek daromad x^ilolmaysan. Ayekin syenga bir yul kur- sataman. XaR kUn eng ozi yuz tanga topasan.
6ye*
Oliy fikringiz ^okim,— dyeb yigit Alisherning
aytganlariga kunishni bildirdi.
Alisher yigitga shunday dyedi:
kyeltirganing tortisni, bozorda yuz yigirma tan-
gaga oladi. Ularni sot, yigirma tangasiga taboni baland chok, ellik tangasiga futai zarbafti yazdi, un tangasiga ara- bi tugmalar, yana un tangaga yak ovoz pichos, yigirma tangasi¬ga jingili muy sora bago tasiya olib kiy. 1^ulingga bir sizil tayok ushlab, bozor boshida tur. K^y tomonda chiroyli xujazoda, maxzumzoda ugsa, yoniga borib, mirshabdyek suli- dan ushlab ayt: «Sizni Xojai Chinor chasiradi», ul bola k;ursuvidan yiglab syening oyogingga uzini tashlab yalina boshlaydi. Syen: «Myening vazifam shu, boshsa suzni bilmay- man», dye. U bola zorlanib shunday dyeydi: «Ey pa^lazon, agar uzingni bilmaslikka solib,.myeni Xojai Muxammad Chinor oldiga olib bormay, balodan saslasang, nima bu¬ladi. Ruxsat byersang, obruyim bilan saytay, kiyimlarim va nimaiki nasd charsam syeniki». Uning chakmoni va kiyim boshi eng ozida yuz tanga buladi. Bu yul bilan kunda byesh kishini tutsang, muroding ^osil buladi».