Rivojlantirish instituti

Qatlamlanib ko‘chish. 
Q o v u s h q o q oqish c h o g ‘ida m ate ria l bir 
to m o n g a siqilib surilishi va keyin oqish xususiyati tugagandan so‘ng 
qa tla m la n ib k o ‘chishi m u m k in . O qish ja r a y o n id a m aterial oksid 
pardasi ustiga c hiqib qoladi va asos bilan b o i g a n b o g ‘lanishini 
y o ‘qotadi. Agar jis m la rn in g chiziqli va nuqtali o ‘zaro t a ’sirida 
q a tla m n in g chuqurligi b o ‘yicha z o ‘riqishi m ate ria ln in g toliqish 
qarshiligidan katta b o ‘lsa, ish vaqtida d a rz la r p a y d o b o ‘lib, u la r 
m aterialning tan g a sim o n ta rz d a ajralishiga sabab b o ‘ladi. B unday 
h o d i s a to b la n g a n yoki s e m e n t i t l a n g a n d e t a l l a r d a k u z a tila d i. 
M e ta l ld a g i s h la k li q o ‘s h i l m a l a r , e r k i n s e m e n t i t va h o k a z o
k o ‘rinishidagi n u q s o n la r h a m d a a n c h a k a tta q o ld iq c h o ‘zilish 
z o ‘riqishlari qa tla m la n ib k o ‘c hishga sabab b o ‘ladi.
Ezilish. 
D e ta lla r ish la y o tg a n d a yeyilish b ila n birg a ezilish 
jarayoni h a m yuz beradi. Bunda tutash detallarning sirtqi qatlam ida 
m e ta lla rn in g q ayishqoq deform atsiyalanishi, qayirilishi, sinishi va 
kesilishi sodir b o ‘ladi.
R e z b a li b irik m a la r n in g d e ta lla ri, s h u n in g d e k , q o ‘zg‘a lm a s
birikm alardagi detallar (tuta sh u v c h i detallari b o i g a n d u m ala sh
p o d s h i p n i k l a r i n i n g h a lq a l a r i , m a s h i n a k o r p u s i r a m a l a r i n i n g
ta y a n c h sirtlari va h oka z o) k o ‘pro q eziladi.
Uvalanish 
— material toliqib yeyilganda u n d a n zarralar ajralishi 
natijasida ishqalanuvchi sirtda o ‘n q i r - c h o ‘n q irla r p a y d o b o l i s h
19

---

jarayonidir. U valanish k o ‘p r o q sharikli va rolikli p o d shipniklarda 
uchraydi. Y eyilishning bu tu rid a a w a l katta solishtirm a bosim
( 4 , 5 - 5 M P a ) natijasida h a lq a n in g d u m ala sh y o ‘lchasida o ‘yiqcha 
(sharik yoki rolikning izi) paydo b o ‘ladi.
S hikastlanishning bu turi d e ta lla rn in g d u m a la s h s h a ro itid a
ishlaydigan ish sirtlarida k o ‘p ro q uc h ra y d i. C h e tla r i ixtiyoriy 
s h a k l d a g i u z u q - y u l u q c h u q u r c h a l a r u v a l a n i s h g a x o s d i r .
Q o tish m a n in g q attiq tashkil etuvchilari (u n in g y u m sh o q asosi 
yeyilib b o llgandan s o ‘ng u v alanadi), ichki q a tla m n in g zarralari, 
a n tifrik s io n m eta ll q a tl a m i z a rra la ri (to liq ib s h ik a s tla n g a n d a
u v a la n a d i) , m e t a ll a s h q o p l a m a s i n i n g z a rr a la ri va h o k a z o l a r
uvalanishi m u m k in .
Uvalanish sodir b o ‘lishidan old in de ta in in g kichik b o ‘lagini 
detaining asosiy q ism id a n ajratib turadigan darzlar yuzaga keladi 
va ular asta-sekin kattalashib boradi. S h u n d a y qilib, d a rz paydo 
boNishi uvalanish h a m d a qa tla m la n ib k o ‘c hish jara y o n la rin in g
tarkibiy qismi hisoblanadi. T e r m ik z o ‘riqish tufayli paydo b o ‘lgan 
d a r z l a r b i r m u n c h a k a tt a m a y d o n g a y o y ilish i va b u d a r z l a r
kattalashishning m uayyan bosqichida yaroqsizlikning belgisi b o ‘lib 
xizm at qilishi m u m k in . Shu sababli ushbu nuqsonga ishqalanuvchi 
sirtlar shikastlanishining a lo h id a bir turi sifatida qaraladi.
Jism lar bir-biriga nisbatan h a ra k a tla n g a n d a ularn in g o ‘zaro 
m o le k u la r t a ’sirlashuvi oqibatida yuzaga kelgan q a tla m bir yoki 
ikkala m a te ria ld a n m u s t a h k a m r o q b o ‘lganligi sababli c h u q u r
o ‘yilish sodir b o ‘ladi.