Rivojlantirish instituti

Detonatsiyali qoplashdan oldin bajahladigan tayyorgarlik ishlari.
Sifatli q o p la m a hosil qilish u c h u n , q o p la s h d a n old in q a to r ishlar 
ju m l a d a n , kukun va detal yuzasini tayyorlash zarur.
Hozirgi kunda, detonatsiya usulida qoplash u c h u n kukun tayyor- 
laydiga n m ax su s z a v o d la rn in g y o ‘qligi, k u k u n m etallurgiyasi 
t o m o n i d a n tayyorlanayotgan k u k u n la rd a n foydalanish m u m k in -
ligini aniqlash m aq s a d id a q a to r ishlarni a m a lg a oshirish talab 
qilinadi.
K u k u n m aterialning eng asosiy xarakteristikalaridan biri u n in g
tuyilganlik darajasidir. S a n o a td a ishlab c h iqarilayotgan k u k u n lar 
k o ‘p hollarda turli xil granulali kukunlardir. Sifatli q o p la m a hosil 
qilish u c h u n ulam i olc h a m ig a qarab zarralarga ajratish talab qilinadi. 
K u k u n la rn i fraksiyalarga ajratishda clash usulidan foydalaniladi.
K u k u n bilan q o p la s h d a n o ldin u n i quritish kerak, ayniqsa 
z a rra ch a larin in g o l c h a m i 20 m k m d a n kichik b o i g a n dispers 
kukunlardan foydalanganda kukunni q u ritm a sd a n sepib b o l m a y d i. 
Oksidli m ateriallarni oc h iq h a v o d a 20—25 °C h a ro r a td a quritish 
m um kin. M etallami 70—100 °C dan yuqori haroratda ochiq havoda 
quritish tavsiya etilm aydi. H a r q a n d a y q o p lash u c h u n foydala- 
niladigan k u k u n v a k u u m quritish shkaflarida, 200 °C d a n yuqori 
h a ro r a td a , k a m ida b ir soat d a v o m id a quritiladi. B unda nam likni 
c h iq a r ib y u b o r is h d a n ta s h q a r i, z a r r a c h a l a r y u z a la rid a q ism a n
tozalash h a m amalga oshiriladi. K ukunni t o ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ri sochish- 
dan oldin quritish uning doz a to rd an stvolga o l is h i n i osonlashtiradi.
Q oplam aning keyingi mexanik ishlovlarga bardoshliligini, detalga 
yaxshi y opishishini t a ’m in las h u c h u n d e ta in in g q o p la n a d ig a n
yuzasi h a r xil iflosliklardan: m o y qoldiqlari, oksid ply o n k ala rd a n
57

---

yaxshi lab tozalanishi, b u n d a n tashqari, imkoni boricha, solishtirma 
yuzasi oshirilishi zarur.
M e x an ik u s u ld a y u z a la rn i tay y o rlash Oilvir q o g ‘oz i, q u m
sochish y o rd am id a) q attiq iflosliklar, m oy, yog‘d a n ge o m e trik
oMchamlarini o ‘zgartirm agan h olda tozalab, birikishning haqiqiy 
m aydonini oshirish hisobiga q o p la m n in g m etall qism i chegarasi 
bilan t a ’sirini oshirish im konini beradi.
Yuzalarga q o p la s h d a n old in t o ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ri detonatsiyali 
qu rilm a n in g o ‘zida abraziv zarralar bilan ishlov beriladi.
M aksim al qattiqligi H R C 61 b o i g a n p o ‘lat m aterial yuzasiga 
abraziv ishlov berish natijasida yuzalarning notekisligi 2—12 m km
o r a l i g ld a (/?k0 , 5 - 2 , 5 m k m ) o ‘zgarishi m um kin.
N isbatan y u m sh o q m ateriallar (m a sa la n , a lu m in q o tis h m a - 
lari) yuzasining notekisligi 2—20 m k m (/?k0,5 —4 m k m ) o r a l i g ld a
b o i a d i .
D e to n a ts iy a lo v c h i q u r ilm a n in g ish u n u m i
q u r i l m a n i n g
zarralarni q a n c h a lik te z otish xususiyati, stvol g eom etriyasi va 
qoplam qalinligi bilan aniqlanadi. D etonatsiyalovchi q u rilm a n in g
otishi sekundiga 1—4 otishga teng. Bir m arta otishda qop lam a n in g
egallagan m a y d o n i 3 - 5 s m 2 ni, qalinligi 3 - 1 0 m k m ni tashkil 
qiladi.
Q o p la m a n in g qalinligi de ta in in g bajaradigan vazifasiga qarab 
belgilanadi va barcha hollarda qoplam a qalinligiga ko‘ra uch qismga 
b o l in a d i:
1) o l i s h qismi - detal bilan qoplam ning m ustahkam ilashishini 
belgilaydi va 5 - 3 0 m k m ni tashkil qiladi;
2) yuza qismi - 1 0 - 4 0 m k m b o l i b , asosan, detalga m exanik 
ishlov berishda kesib tashlanadi;
3) asosiy qism i - 3 0 - 1 5 0 m k m ni tashkil qilib, d e ta l va 
q o p la m a n in g bajargan h a m d a ba ja radiga n vazifasiga q a ra b qabul 
qilinadi.
Q o p la m n in g u m u m iy qalinligi 45—220 m km o r a l i g ld a b o i a d i .
H is o b -k ito b la r g a q a r a g a n d a , q a b u l q ilin g a n s h a r o i td a b ir 
sekundda 200 m km qalinlikdagi 0,1 —1,0 sm 2 yuzada qo p lam a hosil 
qilish m u m k i n ekan. B u n d a n k o ‘rin a d ik i, b ir stvolli q o p lash
qurilm asining ish u n u m i u n c h a katta e m a s ekan. S h u n in g u c h u n
ham ish u num ini faqat stvollar sonini ko ‘paytirish hisobiga oshirish 
m u m k in ekan.
D etonatsiya usulida hosil qilingan q o p la m a n in g tannarxi va 
iqtisodiy sam aradorligini hoz irga cha m a l u m b o i g a n hisoblash
58

---

usulida aniqlash m u m k in . H isoblashda de ta in in g birlik yuzasiga 
q o p la s h u c h u n sa rfla n g a n x a ra ja tla r n i bilish ke ra k . Q o p la s h
tannarxi k o ‘pchilik ishlab c hiqarish korxonalaridagi kabi kapital 
sarf-xarajatlar, jih o z n in g am ortizatsiyasi, gaz va k u k u n n in g ta n -
narxlariga bog‘liq.
Detonatsiyalovchi qurilm ani bir m arta q o ‘llanish narxi quyidagi 
form ula yordam ida topiladi:
T = V ■ С + V ■ C + V - C.+m ■ C ,
у
у
о
о
I 
I 
к ’
bu yerda: Cr, Co, С - tegishlicha y o n u v c h i, oksidlovchi, inert 
ga zlarning tannarxi; Ck — birlik m assadagi k u k u n narxi; 
V ,
К ,
V.
—
tegishlicha gazlarning hajm i; 
m —
koeflltsiyent.
F oydalanish koeflltsiyenti va q o p la m a n in g hajm iy zichligini 
hisobga olgan holda, birlik yuzada qoplam a hosil qilish u c h u n zarur 
b o i g a n gaz va k u k u n n in g narxi hisoblanadi.
T a n n a r x n i h iso b la s h d a 5 -ja d v a ld a g i m a i u m o t l a r d a n h a m
foydalaniladi.
5 - j a d v a l