Rivojlantirish instituti j. J. Jalolov, I. A. Ahmedov, I. S. Hotamov korxona tashqi iqtisodiy

Tayanch so‘zlar:
marketing, talab, taklif, ehtiyoj, bozor, iste’molchi, tovar
Nazorat uchun savollar:
1. Marketingning mohiyati va ahamiyati nimalarda namoyon
bo‘ladi?
2. Edjeni Makkartining «4 p» moduli haqida so‘zlab bering.
3. Marketingning asosiy vazifalariga nimalar kiradi?
4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida marketingning qanday
o‘ziga xos xususiyatlari mavjud?
5. Marketing obyekti va subyekti deganda nimalar nazarda tutiladi?

---

1 2 9
7-bob. MARKETINGNI BOSHQARISH TIZIMI
7.1.
MARKETINGNI BOSHQARISH TIZIMINING
M O H I Y A T I
M
arketingni boshqarish — marketing faoliyatini amalga
oshirish uchun zarur bo‘lgan barcha moddiy, moliyaviy, me’yoriy
va boshqa resurslarning majmui bo‘lib, uni amalga oshirish
jarayonida barcha xodimlar faoliyatini bir maqsadga yo‘naltirish,
uyushtirish va muvofiqlashtirishdir. Bunda iqtisodiy, texnikaviy
va boshqa qonunlardan ongli ravishda foydalaniladi. Bu faoliyat
marketologlardan nihoyatda katta bilim, shijoat va tuganmas
mehnat talab qiluvchi murakkab tizimdir. Uning murakkabligi
doimiy rivojlanib, o‘zgarib borishida, juda ko‘p mayda muayyan
bo‘laklar (elementlar), qismchalardan tarkib topganligidadir.
Marketingni boshqarish tizimining tarkibiy qismlari: maqsad
tamoyillari, vazifalari, tashkiliy tuzilishi, usullari, boshqarishning
texnika va texnologiyasi, kadrlar va boshqalardan iborat.
Marketingni boshqarishning maqsadi tizimning to‘g‘ri va
murakkablik darajasiga qarab o‘zgaradi.
Marketing guruhlari, bo‘lim va boshqarmalarining maqsadi
ham ular a’zo bo‘lgan jamoa nuqtai nazaridan, ularning
manfaatlari yo‘lidagi boshqarishdir. Lekin sof marketing
korxona, firmalarning faoliyatini amalga oshirish uch xil
manfaatlarni nazarda tutib amalga oshiriladigan faoliyatdir. Ular
mustaqil, xo‘jalik hisobidagi korxona bo‘limi bo‘lganliklari
tufayli, avvalo, o‘z faoliyatini yuritish, xo‘jalik ko‘rsatkichlarni
yaxshilash yo‘lida bajariladigan ishlar majmui bo‘lib, uning
natijasida yuqori foyda olishlari yoki o‘z faoliyatlarini yaxshi
tashkil eta olmasalar, zarar ko‘rishlari mumkin. Ular
iste’molchilarga xizmat qiladilar va ularning manfaatlarini
ko‘zlab ish yuritmog‘i lozim. Iste’molchi talabi, uning har bir
xohishi, istagi marketing uchun qonun bo‘lmog‘i, bajarilmog‘i
lozim. Aks holda u o‘z mijozidan ajralib qoladi. Buning uchun

---

1 3 0
marketologlar iste’molchilar bilan doim aloqada bo‘lishi,
ularning istaklarini doim o‘rganib borishlari va shunga monand
o‘z faoliyatlarini tashkil qilmog‘i, lozim bo‘lganda o‘zlarining
ish usul va uslubiyatlarini o‘zgartirib bormoqlari lozim.
Sof marketing korxonasi mahsulot yetkazib beruvchilarga,
tovarlarni ishlab chiqaruvchilarga, sotuvchilarga xizmat qiladilar,
va, demak, ularning manfaatlarini ham ko‘zlab o‘z ish
faoliyatlarini tashkil etadilar. Buning uchun tovar ishlab
chiqaruvchilarning tovarlarga bo‘lgan ehtiyojini o‘rganadilar,
bozorlar sig‘imi, uning nishasi, ya’ni tuynagi, imkoniyatlarini
tahlil qiladilar, talab va taklif muvozanati, baho, soliqlar tizimi
kabi barcha bozor elementlari haqida ma’lumot yig‘adilar, tovar
ishlab chiqaruvchilar bilan hamkorlikda xaridor g‘amini yeydilar.
Tovarlarni mukammallashtiradilar, ularning samarali, yaxshi
baholarga sotilishiga va xaridorga mutanosib ravishda yetkazib
berishishiga erishadilar. Reklama sohasidagi, sotish oldidan va
tovarlar sotilgach, ko‘rsatiladigan xizmatlar ham tovar yetkazib
beruvchilar uchun marketingni amalga oshirish faoliyati ularning
manfaatlariga qaratilgan bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun ular
xizmat ko‘rsatayotgan barcha sohalarning texnika-texnologiyasi,
tovar va xizmatlar, xususiyatlari, xulq-atvori, rivojlanish
tendensiyalari, istiqboli va hokazolarni yaxshi anglashlarini
chuqur his etishlari lozim. Marketing faoliyat ko‘rsatayotgan
sohalarga tadbirkorlik sohalari, qishloq xo‘jaligi, savdo, bank
va h.k.o., iste’molchilar (korxonalar, shaxslar), tovarlarning
barcha turlari, bozor turlari (moliyaviy, tovar, mehnat resurslari),
bozor faoliyati sohasi (ichki va tashqi) kiradi (2-chizma).
Ular jonli va umumlashgan mehnat resurslaridan foydalanish
normativlarini aniqlashda ishtirok etadilar, har xil korxonalar
tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlarning raqobatbardosh-
ligini o‘rganadilar. Shuningdek, o‘z tovarlarini ratsional sotishni
tashkil etadilar va ayni vaqtda moddiy-texnika ta’minoti
masalalarini hal qiladilar: sanoat, qishloq xo‘jaligi va boshqa
tarmoqlarning iqtisodiy va texnikaviy holatini tahlil qiladilar,
yaqin va uzoq kelajak istiqbolini belgilashda ishtirok etadilar.
Ishlab chiqarishni operativ ravishda marketing nuqtai-nazaridan
tashkil etadilar, mehnatni va unga haq to‘lashni yuqori saviyada
tashkil etish va hokazolar bilan shug‘ullanadilar.
Marketingni to‘g‘ri tashkil etishning ahamiyati juda katta.
Marketing xizmatini ratsional tashkil etish va uning bo‘linmalari

---

1 3 1
o‘rtasida funksiyalarini aniqlab taqsimlash moliyaviy, mehnat
va moddiy zaxiralaridan samarali foydalanish imkonini beradi
va firmaning raqobat layoqatini oshirishga, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Marketingni
tashkil etishga nisbatan qator talablar qo‘yiladi. Bulardan biri
marketing tizimini aniq yaratishdir. Buning uchun funksiyalar
turli xizmatlar orasida taqsimlanganligi kabi, ular ichidagi
struktura bo‘linmalari orasida ham to‘g‘ri taqsimlanishi kerak.
Marketing xizmati tuzilganda, alohida tizimlari, bo‘linmalari
orasida qaytarilish va parallelizm bo‘lmasligi kerak. Umumiy
tizimda har bir alohida bo‘g‘in uchun ma’lum ish joyi ajratilishi
va funksiyalar aniq o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Bu shartning
bo‘lmasligi faqat anglashilmovchiliklarga va ishga nisbatan
mas’uliyatsizlik olib keladi. Marketing xizmatini takomillashti-
rishda quyi va yuqori bo‘g‘in o‘rtasidagi bosqich sonini maksimal
qisqartirish kerak. Zvenolar soni kamaygan sari marketing
masalalari shunchalik sodda va tezroq hal qilinadi, hujjatlar
_________
1
 
Á. À. Ñîëîâåâ. Ìàðêåòèíã. Ó÷åáíîå ïîñîáèå Ì.: 1993, c. 20.