|
Yerning yillik harakati. Y er
0
‘rtacha hisobda sekundiga 29,76
km tezlikda Q uyosh atrofida 365
k u n , 5 so a t, 48 daq iq a, 46 so
niyada b ir m arta aylanib chiqadi.
Y em ing Q uyosh atrofida t o l a bir
m a rta ay la n ib c h iq ish i u c h u n
ketgan vaqt yil deb ataladi. Y e r
n in g Q u y o sh a tro fid a a y la n a -
digan y o ‘li orbita deb yuritiladi
va uning uzunligi 930 m ln km ga
te n g . Y e r o rb ita s in in g sh ak li
ellips'ga o ‘xshaydi.
'E llip s —
g rek c h aso 'z b o ‘lib, aynan ,,pachoq“ dem akdir.
70
30
j | l J l
Ekvator
14- rasm.
G r a d u s tu r i
( A
n u q ta n in g
g e o g ra fik k e n g lig i va u z u n lig in i a n iq
to p in g . B , D , E n u q ta la r in i ta x m i
n a n k o ‘rsa tin g ).
Y er 3- yanvarda Q uyoshga eng yaqin keladi, bu holat perigeliy
deb atalad i, perigeliyda Q uyosh bilan Y er orasidagi m asofa 147 m ln
km ga teng. A ksincha, 5- iyulda esa Y er Q uyoshdan eng uzoq 152
m ln km m asofada boMadi, bu hoi afeliy deb yuritiladi.
Y erning Q uyosh atrofida toMa aylanib chiqishi u c h u n ketgan
vaqtni yaxlitlab 365 kun 6 soat deb olinadi (bunda har yili 11 daqiqa,
14 soniya xato boMadi). Lekin yilni oylarga boMishda o ‘sha 6 soat
n oqulayliklar keltirib chiqaradi. Shu sababli h a r to ‘it yilning uch
yilini 365 kun, to ‘rtinchi yilini esa 366 kun deb qabul qilingan. Chunki
to ‘rt yilda yigMlgan soatlar (6x4=24 soat) bir kecha-kunduzni tashkil
etadi va u to ‘rtinchi yilga q o ‘shiladi. Shu sababli o ‘sha to 'rtin c h i
yilning fevral oyi 29 kun boMib,
k a b i s a y il
deyiladi.
Y e r Q u y o sh a tro fid a a y la n a y o tg a n d a o ‘z o rb ita tek isligiga
(66°33' 15") ogMshligi, o ‘z navbatida, yil fasllarini keltirib chiqaradi.
21- m art va 23- sentabrda Y er o ‘qining ogMshligi Q uyoshga
n isb atan neytraldir. Shu sababli Q uyosh nuri ekvatorga tik tushib,
Shim oliy va Janubiy yarim sharlarni bir xil yoritadi va isitadi. N atijada
kun bilan tun teng boMib, 12 soatni tashkil etadi. Shu tufayli 21-
m artn i bahorgi, 23- sentabrni kuzgi kun-tun tengligi deb ataladi.
21- iyunda Yer sharining Shimoliy qutbi Quyoshga qaragan boMib,
Janubiy yarim sharga nisbatan Q uyoshdan ko‘proq yorugMik va issiqlik
oladi. Bu kuni Q uyosh nuri ekvatorga em as, balki 23°30' shim oliy
kenglikka tik tushadi. Shu tufayli 21- iyunda Shim oliy yarim sharda
eng u zu n , Janubiy yarim sharda eng qisqa kun boMadi. B inobarin,
Shim oliy yarim sharda yoz, Janubiy yarim sharda esa qish fash boMib,
66°30' shim oliy kenglikda shim olda Q uyosh uzoq vaqt yoritib turadi
va q u tb kunduzi boMadi. A ksincha, 66°30' jan u b iy kengliklardan
ja n u b d a esa Quyosh uzoq vaqt k o ‘rinm asdan qutb tuni boMib turadi.
22- dek ab rd a Q uyosh k o lproq Janubiy yarim sharni isitadi va
y oritadi. Shu tufayli bu kun Q uyosh nuri 23°30' jan u b iy kenglikdagi
yerlarga tik tushadi. Janubiy qutb doirasidan qutbgacha boMgan joy-
larda Q uyosh uzoq vaqt botm aydi, aksincha, Shim oliy qutb atrofida
Q uyosh k o ‘rinm ay q u tb tu nlari boMadi. Bu paytda Shim oliy yarim
sh ard a qish, Janubiy yarim sharda yoz boMadi (15, 16- rasm lar).
Y er yuzasini Q uyosh b ir xil yoritib, isitmasligi tufayli quyidagi
yoritilish m intaqalarining vujudga kelishiga sababchi boMgan.
I s s i q m i n t a q a
o ‘z ichiga h a r ikkala tro p ikning ichki qism idagi
h u d u d larn i olib, Q uyosh b ir yilda ikki m arta (shim oliy va janubiy
tro p ik d a) zenitda boMadi. Bu m intaqa ekvator va tropiklarni o ‘z
ichiga olib, ekvatorda tu n -k u n teng (12 soat) boMib, undan h ar ikki
to m o n g a borgan sari Quyosh ni yoritish davri qisqarib, k u n -tu n
orasidagi farq kattalashaveradi. Bu m intaqada yil fasllari kuzatilmaydi.
Issiqlik m intaqa Y er yuzi m aydonining 40 foizini ishg‘ol qiladi.
M o ‘t a d i l ( o ‘r t a c h a ) m i n t a q a ( i k k i t a )
o ‘z ichiga 40° shim oliy va
ja n u b iy kengliklardan har ikkala qutb doirasigacha (60 — 65°) boM-
71
J a n .
b
Shim.
.Quymh
zenitda
J a n .
Quyosh
zenitda
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
