Rivojlantirish institu ti

Yerning shakli va kattaligi.  Ibtidoiy davrda kishilar o ‘zi yashagan 
joyi yassi boMsa, Yer shaklini yassi deb,  togMiq boMsa, Y er togMardan 
iborat  deb,  dengizga  yaqin  boMsa,  Y er  suvlar  bilan  o ‘ralgan  yassi 
qalqon shaklida deb o ‘ylaganlar.  Keyinchalik,  kishilar ongining o ‘sishi 
natijasida Y erning shakli  to ‘g ‘risidagi tasavvur  ham   o ‘zgara  boradi. 
B undan 2500 yil ilgari grek olim lari  Pifagor va Aristotel  (Arastu) Yer 
yassi em as,  aksincha du m alo q ,  sh ar shaklida degan fikrni  bildirgan. 
Endilikda  Y erning  sh ar  shaklida  ekanligiga  hech  sh u b h a  qolm adi. 
Y erning sharsim onligini  isbotlovchi  dalillar ko‘p:  1) Y erning sharsi- 
monligi tufayli dengizda kelayotgan kem aning a w a l m achtasi, so‘ngra 
o ‘zi  ko ‘rinadi;  2)  Q uyosh  chiqayotganda  a w a l  baland  jo y larn i,
1 0 -   r a s m . 
B a la n d g a   koM arilgan sa ri g o r iz o n tn in g  k en g a y ish i.
5  — U m u m i y   t a b i i y   g e o g r a f i y a  
6 5

---

chunonchi, tog4 cho‘qqilarini, so'ngra past yerlam i yoritadi;  3) yuqoriga 
k o ‘tarilgan sari go rizo n t chizig‘ining  kengayib borishi  ham  Y erning 
sh a r shaklida ekanligidandir.  M asalan,  tekis yerda turgan kuzatuvchi 
4  —5  km   m asofadagi  narsalarni  k o ‘ra  olsa,  20  m  balandlikda —  16 
km ,  100  m  b alandlikda —  35  km ,  10  000  m  k o 4tariisa —  356,7  km  
m asofadagi  narsalarni  k o ‘ra  olishi  m u m k in   ( 2 - jadval);  4)  Y erning 
sharsim onligi tufayli parallellar aylana shakliga ega b o ‘lib,  ekvatordan 
qutblar tom on u kichrayib (qisqarib) boradi. Aksincha,  m eridianlam ing 
ham m asida ham   Г  yoyning uzunligi bir xil b o ‘lib o 4zgarm aydi;  5)  O y- 
ning  tutilishi  ham   Y erning  sh a r  shaklidaligini  isbotlaydi.  Oy  bilan 
Quyosh orasiga Y er kirib qolsa,  uning soyasi Oy yuzini doira shaklida 
qoplab  olad i  va  natijada  Oy  tutiladi  (11-  rasm );  6)  dunyo  aylana 
o 4tkazilgan sayohatlar ham  Y erning  sharsim onligini  isbotlaydi. Agar 
Y er sh ar shaklda b o ‘lm aganda edi,  sayyohlar yana o 4z joyiga qaytib 
kelm agan  b o 4lu r  edi;  7)  n ih o y at,  Y erning  sharsim onligini  kosm ik 
raketalar va kosm onavtlar parvozi  uzil-kesil  isbotlab berdi.
Y er sharining k o ‘lam i  haqidagi dastlabki  m a ’lum otlarni qadim gi 
grek, arab va o 4rta osiyolik olim larning asarlarida uchratish  m um kin. 
M ilo d d an   avvalgi  ikkinchi  asrda  yashagan  grek olim i  E ratosfen  h i­
sobiga k o ‘ra, Y er aylanasining uzunligi 39000 km  ga teng.  U   M isrning 
Siyena (Asvon) shahri bilan Iskandariya shaharlarida 22- iyunda Quyosh 
nurining tushish burchagini o ‘lchadi.  Siyena sh aharida 22-  iyun tush 
vaqtida Q uyosh  90° b u rchak hosil qilib tik tushsa,  shu vaqtda undan
Yarim   soya
Q u yo sh
S oyt
Yer
 
 
-