Rivojlantirish institu ti

Q uyosh  sistem asining  paydo  bo6lishi  va  taraqqiyoti
Mavzu rejasi
1.  Q u y o s h   s is te m a s in in g   p a y d o  boM ishi  v a  ta ra q q iy o ti.
2.  Q u y o s h n in g  o ‘r n i  va  a y l a n m a   h a ra k a ti.
3.  Q u y o s h n in g  a s o siy   fiz ik a v iy   v a   k im y o v iy   x u s u s iy a tla ri.
4.  A s te ro id ,  k o m e ta  v a   m e te o r itl a r  h a q id a  m a ’lu m o t.
Quyosh sistemasining paydo boMishi va taraqqiyoti.  H ozir Q uyosh 
sistemasi kuzatuv tadqiqot ishlarining obyektiga aylandi.  Kosm ik stan- 
siyalar, orbitada surunkasiga ishlayotgan laboratoriya,  Oyga y o ‘nalti- 
rilgan ekspeditsiyalar yordam ida Q uyosh sistemasi to ‘g ‘risida k o ‘plab 
m a ’lum otlar to ‘plandi,  mavjud bilim lar yangi m azm un bilan boyitildi.
32

---

K ishilarni  Q uyosh sistem asining o ‘tm ishi va kelajagi  qadim dan 
qiziqtirib kelgan. Ju m la d a n ,  a w a l eslatganim izdek Q uyosh sistem a­
sining taqdiri „Q ur’o n 16, „Tavrot“ da bashorat qilingan.  Ularda Quyosh, 
yulduzlar (ehtim ol, o ‘sha paytlarda sayyoralar ham  yulduz deb tushu- 
nilgan),  Oy va Y erning paydo boMishi va keyinchalik, barbod boMishi 
to ‘g‘risida m aM um otlar keltiriladi.  Faqat bu  hodisalarning sababchisi 
tariqasida qan d ay d ir ilohiy kuch  ko ‘rsatiladi.
1644- yilda fransuz faylasufi  R.  D ekart birinchi boMib,  koinotdagi 
tu m an lik lar,  y a ’ni  gaz  va  c h a n g lard an   iborat  boMgan  bulutlarning 
quyunli  harakati natijasida uning m arkazida Q uyosh, chekka-atrofida 
esa sayyoralar yoMdoshlari bilan  hosil boMgan,  degan yagona g ‘oyani 
aytadi.
Y uz yildan so‘ng (1755- yilda)  nemis faylasufi 1.  K ant,  keyinchalik 
(1796- yilda),  fransuz astronom i A.S.  Laplas aylanayotgan tum anlik- 
lam ing dinamikasini N yuton mexanikasiga tadbiq etdilar.  Ular yaratgan 
g‘oyalar bir-biriga o ‘xshash boMganligi uchun  Kant-Laplas fa ra ziy asi 
deb  n o m   oldi.  Bu  faraziyaga  b in o a n ,  Q uyosh  va  u n ing  sayyoralari 
yagona gazsim on tu m an lik d an  tarkib topgan. Ju m lad an ,  o ‘z tortilish 
kuchi ta ’sirida siqilayotgan b ulutlar tezroq aylanib,  diskni  eslatuvchi 
yasm iq shakliga ega boMadi.  M a’lum  bosqichda  m arkazdan q o chm a 
kuchning ortishi bilan disk c h etid an  birin-ketin  halqalar ajralib chiqa 
boshlagan.  K eyinchalik,  h a r bir halqaning yigMndisidan sayyoralar va 
ularning  yoM doshlari,  diskning  m arkazida  esa  Q uyosh  tarkib  topa 
borgan.  Hozirgi paytda Q uyosh sistem asining paydo boMishi  haqidagi 
eng to ‘g ‘ri ta ’lim ot — D e k a rt-K a n t-L a p las g ‘oyasi  ekanligini olim lar 
tan  olishgan.
Rossiyalik olim   E.V.  Sobotovichning fikricha,  15  +  4 m illiard yil 
m u q ad d am   yangi  paydo boMgan galaktikalarda dastlabki gazlarning 
q uyuqlashuvidan  yu ld u zlarn in g   birinchi  avlodi  tarkib  topgan.  Y ul­
duzlarning ikkinchi va keyingi avlodlari  12  +   2 m illiard yillarda paydo 
boMgan  boMib,  ularda  ogMr  va  o ‘ta  ogMr  yadro  sintezi  yuz  bergan. 
O lim   5  — 4,7  m illiard  yil  a w a l  yangi  portlash  sodir  boMganligini, 
buning natijasida  radioaktivligi  kuchli boMgan  m oddalar tum anliklar 
hosil  qilgan  boMishi  m um kinligini  t a ’kidlaydi.  S o ‘ngra  Q uyosh  va 
sayyoralarning paydo boMgan davri 4,7 — 4,6 milliard yil burun, sayyo- 
ralardagi  m o d d ala rn in g  differensiatsiyalanishi,  y a ’ni  saralanishi  esa 
4 ,6 — 4 m illiard yil b u ru n   sodir boMgan,  deb  hisoblaydi.
Ba’zi bir m ulohazalarga k o ‘ra,  Quyosh va uning atrofidagi sayyo- 
ralarni tashkil etgan  m oddalar 7  — 7,5 milliard yil m uqaddam  qizigan, 
b a ’zi  b ir  fikrlarga  k o ‘ra   sovuq jism lar  tariqasida  bulutliklarni  hosil 
qilgan. Tarkibi  va solishtirm a ogMrligi turlicha boMgan bunday qattiq 
elem entar zarrali m oddalar to ‘plam ining gravitatsiya kuchlari ta ’sirida 
siqilishi  n a tija sid a   Q u y o sh   sistem asi  tark ib   to p g an .  H isoblarga 
3  —  U m um iy  tabiiy  geografiya 
33

---

qaraganda,  Q uyoshning  paydo  boMishi  u c h u n   b o r-y o lg‘i  2  m illion 
yil  yetarli boMgan (tum anliklam ing uyg‘unlashib Q uyosh  kolrinishiga 
ega boMgan  davr oraligM).
Quyosh  u ch in ch i  avlodli  yulduzlar  turkum iga  m ansub  boMgan 
o ‘ta  qizigan plazm a — olovli  sferik  m assadir.  U ning d iam etri  1  m il­
lion 392 ming kilometmi tashkil etadi.  Barcha yulduzlar singari Quyosh­
ning m arkazida harorat o ‘n  — o ‘n besh  million (Selsiy shkalasi b o ‘yi- 
ch a)  darajaga  yetadi.  Bunday  sharoitda  vodorod  geliyga  aylanib, 
uzluksiz  yad ro   reaksiyasi  so d ir  boMib  tu ra d i.  B uning  o q ib atid a  
yulduzning m arkazidan  issiqlik energiyasi  tashqariga chiqib,  O lam ga 
taraladi.  M asalan,  Q uyosh  160  m ing  kilom etr,  b a ’zan  586  m ing 
kilom etr balandlikkacha olovli  m ahsulotlarni  purkab turadi.  Fazoga 
uloqtirilayotgan  bunday  plazm a  gazlarni  fanda protuberanslar  deb 
ataladi.  Bu energiya,  o ‘z navbatida, gravitatsion siqilishga yoM  q o ‘y- 
m aydi,  ya’ni gravitatsiya bilan yulduz yadrosining nurlanishi o ‘rtasida 
turg‘un m uvozanatlik hukm ronlik qiladi.  N atijada gazli shar siqilmaydi 
va o ‘zgarm asdan doim o nu r taratib turadi.  Barcha osm on yulduzlari- 
ning taqdiri  ham   hozir  shu yo ‘sindadir.
D em ak, energiyaning nurlanishi bilan gravitatsiya o ‘rtasidagi tur- 
g‘un  m uvozanatlik  q a n ch a  uzoq  davom   etsa,  yulduz sh u n c h a   uzoq 
yashaydi.  S huning u ch u n  ham  bu davr  vodorodning „yonish  payti“ 
deb ataladi va yulduzlar hayotining eng uzoq davri  hisoblanadi.  H ozir 
Quyosh xuddi ana shu bosqichni o ‘z boshidan kechirm oqda (4-  rasm).
4 -   r a s m . 
Y u ld u z la r  h ay o ti  ( N .  X en b e st  b o ‘y ic h a ,  1984-  yil): 
a)  y u ld u z larn in g   hay o ti  m a k o n d a   ta rq o q   ho ld ag i  g az va  c h a n g la r  (v o d o ro d , 
geliy va q ism an  b o sh q a  e le m e n tla r)  q u y u q la sh u v id a n  b o sh la n ad i;  b) en d ig in a  
p a y d o   boM ayotgan  y u ld u z   g rav itatsiy a  k u c h la rin in g   t a ’sir  e tish i  b ila n o q  
siqila  b o ra d i;  d)  siqilish ja ra y o n in in g   k u ch a y ish i  tufayli  y u ld u z  m ark azid ag i 
h a ro ra tn in g   o ‘n  m illio n   d ara jasig ac h a  o rtib   b o rish i  te rm o y a d ro   reak siy a­
si n in g   s o d ir  boM guniga  q a d a r   d a v o m   e ta d i;  e)  e n d ilik d a   o b y e k t  h a q iq iy  
y u lduzga  a y lan ib ,  o la m g a  n u r  ta ra ta d i.
34

---

Shu  kunlarda yoritkichim iz h a r sutkada o ‘z m assasini  to ‘rt  m il­
lion  to n n ag a  kam aytirm oqda.  M u h im i,  bu  m o d d alar  y o ru g lik k a  
aylanib  n u rlanm oqdaki,  shu sababdan siz bilan biz m avjudm iz.
H isob-kitoblarga qaraganda, bundan buyon Q uyoshning kattaligi 
undan  taralayotgan  yorugMik  energiyasining  ortishi  hisobiga  tobora 
yiriklasha boradi.  Hozir termoyadro yonish Quyoshning markazida sodir 
b o ia y o tg a n   b o is a ,  taxm inan  600  m illion  yildan  so‘ng  Q uyoshning 
yuza  qism ida  kuzatiladi.  Q uyoshning  m arkazidagi  vodorod  „yonib“ 
tugagandan so‘ng uning  m arkaziy qism lari  qisiladi va harorat  ham da 
zichlik ortadi.
M arkaziy qism i  doirasining chetlarida hali vodorodning yonishi 
kuzatiladi. T araqqiyotning ana shu bosqichida yulduz shishadi,  ya’ni 
m arkaziy  qism i  tobora  siqilayotgan  bir  paytda  tashqi  qatlam lari 
kengayib boradi.  A na shunday jara y o n   tufayli  Q uyoshning diam etri 
a w a l  50  m arotaba ortadi.  Q uyoshning m arkazida harorat kritik n u q ­
taga yetganda geliy yona boshlaydi va geliyning chaqnashi kuzatiladi. 
O xir-oqibatda, vaqtincha siqilishdan so lng Q uyoshning diam etri h o- 
zirgiga  nisbatan 400  m arta yiriklashadi.  Bu paytga kelib barch a ichki 
sayyoralar  (A torit,  Z u h ra ,  Yer,  M irrix)  vayron  b o ia d i.  Q uyosh  o ‘z 
taraq qiyotining eng yuksak bosqichiga yetib  keladi va u n d a  n o tin c h  
holat boshlanadi.  U   endilikda qizigan zich  yadro va  nisbatan  sovuq 
yuzaga  ega b o iib ,  g ‘oyat  katta  qizil  sharga  aylanadi.
Y adroda  energiya  m anbayi  sarflanib  b o ig a n d a n   so‘ng  soviy 
boshlaydi va bosim  kam aya boradi.  M a ’lum   m uddatdan so‘ng bosim  
kuchi yulduzni tashkil etgan m oddalarning o g irlik  kuchiga to ‘sqinlik 
qila olm aydi.  Boshqacha qilib aytganda, yulduz m arkazidagi vodorod 
yonib tugay boshlagandan so‘ng gravitatsiya bilan yulduz yadrosining 
nurlanishi  o ‘rtasida  m uvozanatlik  buziladi.  Shu  davrdan  boshlab 
yadroning siqilishi jadallashadi.
Agar yulduz yadrosining massasi  1,4 Quyosh massasidan oshmasa, 
yadrodagi  m oddalarning o ‘rtach a zichligi bir kub m etrda bir m illion 
kilogram m  b o is a , siqilish to ‘xtaydi.  Bu taxm inan yirikligi Yerga teng 
b o ig a n   va  to bora  sovib  borayotgan  yulduzlarga  xosdir.  X uddi  sh u ­
ning singari vaqt o iis h i bilan  Quyosh o ‘zining navbatdagi taraqqiyot 
bosqichiga o ‘tganda o ‘ta zichlashgan  kichik oq sh ar k o ‘rinishiga ega 
b o ia d i.  N ih o y at,  so‘nggi bosqichida esa y o ru g iik  taratm ay q o ‘yadi 
va o i ik  m itti „qora о‘рдоп“%а aylanadi-da, o ‘z faoliyatini  tugatadi.
B a’zi  o lim la rn in g   m u lo hazasiga  q a ra g a n d a   Q uyosh  singari 
yulduzlar abadiy m itti ,,oq shar“  k o ‘rinishiga ega b o iib  qoladi.  Lekin 
massasi  Q uyoshnikiga nisbatan  katta va hajm i jih a td a n  yirik b o ig a n  
yulduzlargina „qora o ‘pq o n “ bosqichiga o iis h i  m um kin ekan.
Endilikda yulduz o ‘ta zichlashib shunday gravitatsiya tortilishiga 
ega  b o ia d ik i,  h a tto   y o ru g iik   nuri  ham   qayta  chiqib  keta  olm ay, 
yutilib  ketadi.  Bu  shuning  u c h u n   ham   „qora  o ‘p q o n “  ki,  unga  har
35

---