Rivojlantirish institu ti

Ochiq  model.  N e y tro n   va  boshqa  m o d d alarn in g   zichligi  kritik 
zichlik m iqdoridan  kam boMgan holatda O lam ning kengayishi zam on 
va  m ak o n d a   uzluksiz  va  cheksizdir.  Bunday  vaziyatda  vaqt  o ‘tishi 
bilan  gravitatsiya kuchi  kengayishni,  y a ’ni  inersiya  kuchini  to 'x ta ta  
o lm aydi.  N a tija d a   sh u n d a y   vaqt  k eladiki,  e n d ilik d a   p ro to n   va 
n eytronlar a n c h a  yengil  zarrachalarga parchalana boshlaydi.
1-  rasm .  O la m n in g   taq d iri.
J.  G rib b in   b o ‘y ic h a  (1 9 8 4 -  yil): 
1)  O lam   ta ra q q iy o tin in g   o c h iq   v aria n ti; 
2)  y o p iq   v aria n ti;  3)  e h tim o li  boMgan  yangi  p o rtla sh d a n   s o 'n g   O lam n in g  
ta k ro r   k en g a y a  b o rish i:  a)  b irla m c h i  „ k a tta   p o r tla s h " ;  b)  ta ra q q iy o tn in g  
h ozirgi  h o la ti;  d )  faraziy  yangi  portlash.
25

---

M oddalarning „katta p o rtlash“  davridagi olgan tezligi to ‘g ‘risida 
ham  yagona dunyoqarash yo‘q.  Ba’zi tadqiqotchilar kengayish doimiy 
qiym atga ega desalar,  b o sh q alam in g   fikricha,  vaqt  davom ida  uning 
tezligi orta boradi,  yana bir m ulohazaga ko ‘ra portlashning dastlabki 
bosqichida tezlik  m islsiz k atta qiym atga ega b o ‘lgan,  so ‘ngra esa bir 
m e ’yorda davom  etgan.
Yopiq model.  A gar  ney tro n   va  b o sh q a  m o d d alarn in g   zichliklari 
kritik zichlik m iqdoridan ortiq b o ‘lsa,  O lam  kengayishini gravitatsiya 
kuchi tobora sekinlashtirib boradi va keyinchalik butunlay to ‘xtatadi. 
Shu  daqiqada  kengayish  m a ’lum   kulm inatsiya  nuqtasiga yetad i-d a, 
bir soniyadan so ‘ng O lam  qaytadan siqila boradi.
Buni  to ‘g‘ri  tasavvur  etish  u ch u n   oddiy  b ir  m isol  keltiram iz. 
O sm onga  otilgan  to sh   yana  yerga  qaytib  tushadi.  Lekin  osm onga 
otilgan toshning tezligi gravitatsiya kuchi (Yeming tortish kuchi) ta ’sirida 
sekinlasha boradi va nihoyat bir daqiqaga to ‘xtab,  yana yerga tom on 
yo‘naladi.  Gravitatsiya kuchining o ‘zi toshning yerga tushish jaray o n i- 
dagi  tezligini  tobora  oshiradi.  X uddi,  shuningdek,  a w a l  O lam ning 
kengayishi tobora sekinlashadigan b o ‘lsa, endilikda undagi gravitatsiya 
kuchining ustunligi tufayli siqilish jarayoni  mavjud  m ateriya — m eta- 
galaktika,  galaktika,  yu ld u zlar  sistem asi  va  h o k a z o la r  endilikda 
uzoqlashm asdan, balki turlicha  harakatlanib,  yaqinlasha bo rad i-d a, 
biri  ikkinchisiga  singib  ketadi.  Shu  tariqa  gravitatsiya  kuchi  keskin 
orta boradi va O lam  oxir-oqibat aw algi cheksiz zich holatiga qaytadi. 
Hosil b o ‘lgan m oddalar to ‘plami shunchalar zich, gravitatsiya maydoni 
qudratli b o ‘ladiki,  hatto  yomgNik  nurlari  ham  unga yutiladi.  N atijada 
borliq O lam  ko‘zga ko‘rinm as „qora o ‘pqon“ga aylanadi.
D em ak,  bu  m odel  b o ‘yicha  n u q tad a n   taralgan  O lam   qaytadan 
yana  nuqtaga  aylanadi.  Ingliz  astrofizigi  J.  G rib b in n in g   fikricha, 
siqilayotgan  O lam   qaytadan  m ustahkam   olovli  sharga  aylanadi. 
Pirovardida, olovli shar butunlay y o ‘q b o ‘lib ketadi  (m oddalar fazoda 
gazlarga aylanib  ketadi)  yoki  navbatdagi  katta  portlash  sodir b o ‘lib, 
O lam   qaytadan  kengayib  paydo  b o ‘la  boshlaydi.  B inobarin,  O lam  
tara q q iy o tin in g   y o piq  m o d elin i  ta rg ‘ib  e tu v c h ila rn in g   fikricha, 
kengayish bilan siqilish doim o takrorlanib turadi.  E htim ol,  O lam ning 
abadiy rivojlanishda ekanligi  ham  shundan b o ‘lsa kerak.  Bu  m odelga 
k o ‘ra O lam   hozir kengaym oqda,  lekin yana bir necha  m illiard yildan 
so‘ng siqilish  fazasiga o ‘tadi.
Pulslanuvchi model.  Bu m odelning tashviqotchilari oraliq vaziyatni 
egallaydilar.  U larning fikricha,  O lam  pulslanuvchidir.  U  kengayish, 
qisilish va yana kengayish jarayonlarini uzluksiz o ‘z boshidan kechirib 
turadi.  A gar  kengayish  m o d d alarn in g   sochilib  ketish  daqiqasiga 
y a q in la sh g an id a ,  O la m   siqila  b o sh la y d i,  siqilish  k ritik  zic h lik k a  
yetishi bilan u qaytadan  kengaya boradi.  Kengayish jarayonida  m o d ­
dalarning sochilib  ketm asligini gravitatsiya  kuchi ta ’m inlaydi.  O lam  
26

---

taraqqiyotining  asosiy  m azm unini  tashkil  etgan  bu jaray o n   abadiy 
takrorlanib, y a ’ni pulslanib turadi.  M isol  uchun o brinli b o ‘lm asa-da, 
O lam ning pulslanuvini organizm dagi o ‘pkaning faoliyatiga qiyoslash 
m um kin.  0 ‘pka  ham   nafas  olish  va  chiqarish  jaray o n id a  haddan 
tashqari kengayib yoki torayib ketmaydi.  U nga m e ’yor m aqom i (ritm ) 
xos.  Shu bois pulslanuvchi model uchun ham  m e’yor m aqom i mavjud.
,,N uqta“viy olam ning kengayishi va torayishi,  uning kelgusi taqdiri 
haqida fantast olim  T o 'xtasin  K arim berdiyevning fikri alohida o ‘rin 
tutadi.  U  shunday deydi:  Eski olam ning  1937- yilda tug‘ilgan „m en", 
yangi  o lam ning  xuddi  shunday  1937-  yilida  qayta  tu g ‘ilm aym an. 
C hunki  „bitta suvga ikki  m arta sh o ‘ng‘ib b o ‘lm aydi“ .  Bu bir b o is a , 
ikkinchidan O lam  — ,,nuqta“  materiyaga aylanguncha, u yangilanadi. 
Ehtim ol pulslanuvchi olam ning h ar bir pulsini bir-birlaridan yo‘nalishi 
bilan farq qilishi  kerak (2-  rasm ).
M ateriya  harakat  qilar  ekan,  u n d an   energiya  ajralib  chiqishi 
muqarrardir.  Energiya — bu materiya. Shunday ekan, ,,nuqta“  — m ate- 
riyadan ajralib chiqqan  ikkilam chi  m ateriya ham  birlam chi  ,,nuqta“ 
m ateriyada  sodir  b o ‘lgan  jarayonni  davom   ettirib,  o ‘zidan  yangi, 
u ch lam chi  m ateriyani  ajratib  chiqaradi.  Jaray o n   davom   etaveradi. 
O xir-oqibat m ateriyalar buluti paydo b o ‘ladi.  O lim lar aytgan va borliq 
dunyoning  paydo b o ‘lishiga  sababchi  b o ‘lgan  „chang-to‘zon“ ,  balki 
shu  „materiyalar buluti“  b o ‘lsa  ajab  em as.  K em brij  universitetining 
(A QSH) taniqli koinotshunosi Xoukingning mulohazasiga ko‘ra, hozir 
O lam  taraqqiyoti siqilish bilan  kengayish oralig‘idagi suv ayirg‘ichda 
turibdi.  D em ak,  bu  m odelga  k o ‘ra  h o zir  O lam   to bora  kengaya 
boshlayapti, deyish m um kin. A w al  ko ‘rganim izdek,  haqiqatan  ham  
shunday vaziyat kuzatilm oqda.  Pulslanuvchi  m odel  tarafdorlarining