Rivojlantirish institu ti

tobora  o ‘zaro  uzoqlashuvi.  S h u n d a y   qilib,  k v azarlar  sp e k trla rin i 
o ‘rganish  asosida  O la m n in g   kengayish  tezligi  an iq lan d i.  Ju m la d a n , 
bu tezlik sekundiga  100 —  200  m ing  kilom etrni tashkil etadi.  S h u b ­
hasiz,  bu  raq a m n i yo ru g ‘lik tezligiga taqqoslash  m u m k in   (y o ru g ‘lik 
tezligi o ‘ta kattalikka — sekundiga  300 m ing kilom etrga tengdir).
1964- yilda  am erikalik radioastronom lar A m o  Penzias va  Robert 
V ilson to m o n id a n  yaratilgan  kashfiyot  h am  O lam n in g  kengayishiga 
dalil  b o ‘la  oladi.  U la r k o in o tn in g   h am m a  to m o n id a n   b ir  m e ’y o rda 
taralayotgan sirli ,,radioshovqin“ larni m axsus qurilm a (7 m etrli „ovoz 
naychasi") yordam ida qabul qildilar.  O lam ning barch a b o ‘shliqlarini 
to ‘ldirgan bu ,,radioshovqin“ ni  katta p ortlashning EX O   — oxirgi aks 
sadosi  deb  hisobladilar.  Bu  kashfiyot  u c h u n   u lar  1978-  yilda  N o b el 
m ukofotiga sazovor b o ‘ldilar.
S o‘nggi  kuzatish  ishlari shuni  ko‘rsatdiki,  fazodagi jism lar galak- 
tikam izdan tobora uzoqlashib borm oqda.  Lekin bu galaktikam iz olam  
markazida joylashgan degani em as, negaki A ndrom eda galaktikamizdan 
turib kuzatayotgan tadqiqotchi u ch u n  biz ulardan uzoqlashib „qocha- 
yotgan“ dek tuyulgan ЬоЧаг edik.  D em ak, osm on jism larining harakati 
abadiy va nisbiydir.  Bu havo yordam ida shishirilayotgan rezina sharga 
o ‘m atilgan nuqtalam ing bir-biridan uzoqlashishiga o ‘xshash hodisadir. 
H a r qanday  n u q tad a n   kuzatilganda  boshqa  n u q talar  ularning  oraliq 
masofasiga mutanosib ravishda uzoqlashadi.  Lekin haqiqatan ham  birorta 
nuqta  rezina  sh ar yuzasi  bo ‘ у lab  harakat  qilm aydi.  O lam dagi  barcha 
jism lar xuddi  sh ar yuzasidagi  nuqtalam in g   shishirilayotgan  paytdagi 
h a ra k a ti singari so d ir b o ‘ladi.  O lam   kengayishining bu  m ex an izm i 
X abbl  qo n u n i,  N y u to n   m exanikasi,  Eynshteyn,  F rid m an   kabi  olim - 
lam ing O lam  to ‘g‘risidagi ta ’lim otlarida atroflicha bayon qilingan.
H ozirgi  an iq   ku zatish lar  natijasiga  q arag an d a,  o lim lar Y erning 
tabiiy y o ‘ldoshi O yning uzoqlashib borishini aniqlaganlar.  Ju m lad an , 
lazerli lokatsiya usulida aniqlanishicha va olim larning taxm iniga ko‘ra 
Oy Y erdan  h a r yili qariyb 4 san tim etrg ach a uzoqlashib b o rm o q d a .  4 
m illiard yil a w a l sayyoram iz bilan Oy o ‘rtasidagi  m asofa hozirgidan 
3  m arta  kam   b o ig a n .  Rossiya  olim larining  hisob-kitoblariga  q a ra ­
ganda, Y er yuzida quruqlik m aydoni asta-sekin kengayib borgan:  1,5 
milliard yil m uqaddam  m ateriklar m aydoni hozirgidan 3 m arta kichik, 
600  m ing  yil  a w a l  esa  hozirgidan  20  foiz  kam   b o ‘lgan.  Bu  m a ’lu ­
m otlarni  kengayayotgan  O lam ning dalili deb q aram oq  kerak.
H o z ir kuzatish  m u m k in  b o ig a n   O lam da tax m in a n   100  m illiard 
galaktika,  u larn in g   h a r b irid a  o ‘rta  hisobda  100  m illiard  yu ld u zlar 
bor.  Bu  jism la r  o ‘zlarin in g   yagona  m arkazlari  b o im is h   dastlabki 
n u q tad a n   turli  to m o n g a   radial  y o ‘nalishda  ,,qochib“  ketish m o q d a. 
Binobarin,  O lam ning  m arkazi faraziy  yagona nuqta b o ig an k i, xuddi 
a n a  shu  jo y d a   o ‘ta   qu d ratli  p o rtlash  natijasida  b a rc h a  jism la r  bir-
22

---

biridan uzoqlasha borgan.  Shu boisdan ham  bitta m azm unli ibora bilan 
„N u q ta d an  taralgan  O la m “  deb aytish  m um kin.  Q uyida shu xususda 
fikr  yuritiladi.