Rivojlantirish institu ti

ekzaratsiya1 deb ataladi.  M uzlik ishi tufayli rely ef shakllari  —  karlar 
(sirklar),  drog vodiylari,  ,,qo‘y p e sh o n ala ri“  kabilar vujudga keladi.
Siljigan m uzlik tog‘ jinslarini  parchalab, surib olib ketadi.  Bunday 
jin slar morena  deyiladi.  M uzliklar  m a ’lum   yerga  kelib t o ‘xtaydi  va 
eriy boshlaydi.  N atijada m uz keltirgan jin slar —  m o re n a la r to ‘planib 
qoladi.  Bu oxirgi  m orena va ikki  m uz chetidagi jin slar chetki  m orena 
va  ikki  m u z tili  orasidagi jin slar o ‘rta  m o re n a  deb yuritiladi.
Y er yuzasi  shaklining o ‘zgarishida k o ‘p yillik 
muzloq yerlam m g 
t a ’siri  katta.  Bunday jo y lard an   oqadigan dary o larn in g  yon eroziyasi 
kuchli  b o ‘lib,  o ‘zani  sayoz,  lekin  keng  b o ‘ladi.  K o‘p  yillik  m uzloq 
yerlar  erigan  taq d ird a  uning  ustidagi  q a tla m la r  c h o ‘kib,  yer  ustida 
o ‘ralar,  b o tiq lar vujudga  keladi.  A gar o ‘sha  o ‘rala r suv  bilan  to ‘lsa, 
termokarst ko'llari vujudga  keladi.  K o ‘p yillik m u zlo q lar orasida yer 
osti  suvi  yaxlab,  o ‘z  ustidagi  yerni  ko ‘tarib,  d o ‘ng  hosil qiladi.  A gar 
o ‘sha  y erlar yorilsa,  suv atrofga  tarqalib,  m uzlab,  k atta  h u d u dlarda 
,,yaxm alak“  hosil  qiladi.  Bunday  h u d u d lar  S him oliy yarim sh am in g  
tu n d ra  va qism an o ‘rm o n -tu n d ra  zonalarida joylashgan.
Y er  yuzasi  relyefining  o ‘zgarishida 
okean  va  dengiz  to ‘Iqinlari 
h am   ishtirok  etadi.  O kean  va  dengiz  to ‘lqinlari,  aso san ,  sh am o llar 
ta ’sirida vujudga  kelib,  q irg ‘oq q a  k atta kuch  bilan  (balandligi  3,5  m 
b o ‘lgan t o ‘lqin b ir kv.  m etr 7,8  to n n a   kuch  bilan  uriladi)  urilib,  uni 
yem iradi, o ‘piradi. Yangi dengiz qayirlarini  hosil qiladi,  past yerlarni 
esa suv bosadi.
O kean  va  dengiz  to ‘lqinlari  qirg‘oq q a  kuch  bilan,  toNqin  olib 
kelayotgan  tog‘  jinsi  b o ‘laklari  bilan  urilib  yem irsa,  b a ’zi  suvda  tez 
eriydigan jin slar  reaksiyaga  kirib,  uvalanib,  o ‘pirilib  tushadi,  oqibat- 
natijada qirg‘oq  relyefi  o ‘zgaradi.  B unday jarayonlarni  bir nom  bilan 
abraziya  deb  ataladi.  Abraziya  ta ’sirida  qirg‘o q lar  yem irilib,  dengiz 
suvlari materik tom on surilmoqda. Qiig^oqlaming m aterik tom on surilish 
tezligi  a n c h a  katta b o ‘lib,  m ing yilda  1  — 2  km   ni tashkil etadi.
S h u n d ay   qilib,  tashqi  d in am ik   ja ra y o n la r  (ekzogen  jara y o n ) 
natijasida Y er yuzasi asta-sekin o ‘zgarib,  yassilanib,  tekislanib borsa, 
a k sin ch a ichki  dinam ik jara y o n la r (endogen  kuchlar)  ta ’sirida qayta 
ko ‘tarilib,  m uvozanatini saqlab turadi.
1 E kzaratsiya — lotincha so‘z bo ‘lib,  ,,o‘yib ketish“ ,  ,,haydash“degan  m a’noni 
bildiradi.
9 4

---