Rivojlantirish institu ti

21- 
a
 
rasm. 
M a te r ik n in g  v u ju d g a  k e lis h   k a rta -s x e m a s i.  B u n d a n   225  m ln . 
yil  a w a lg i  ( p e r m   d a v rin in g  o x ir id a )   P a n g e y a   m a te r ig in in g   u m u m iy
k o ‘rin ish i.
82

---

L ' : ; A V ' g / R   A ^ Z f  I Щ
20
120  0
G  Q
Л- \
E— 
M a terikla r silji 
shining  y o  ‘nalishi
21-  b rasm.  Bundan  180  mln  yil burun  (trias davrining oxirida) 
Pangeya materigining Lavraziya va Gondvanaga bo‘linishi.
120
‘—  
M ateriklar silji 
shining  y o  ‘nalishi
21- d rasm.  Bundan  135  mln yil  burun  (bo‘r davrida) 
materiklarning joylashishi.
83

---

M ateriklar silji 
shining yo ‘nalishi
21- 
e
 
rasm. 
B u n d a n   6 5   m ln   yil  b u r u n   ( b o ‘r   d a v rin in g   o x irid a ) 
m a te r ik la r n in g  jo y la s h is h i.
Y E Y R O S I Y Q
20
8 0
A N T A R K T ID A
2 1 -/ra sm . 
M a te r ik la rn in g   h o z irg i jo y la s h is h  q iy o fasi.
8 4

---

Antarktida
22- rasm. Yerning litosfera plitalari (V.S.  Milnichuk,
M.S. Arabadji bo‘yicha).
hisoblangan, yoriqlar orqali ajralib turadi.  S h unday yoriqlardan biri 
A tlantika okeani  m arkazidagi  0 ‘rta suv osti  tizm asiga to ‘g‘ri  keladi 
(22- rasm).
M a’lumki,  Y er p o ‘stining  okean  tipi  materik  tipiga  nisbatan  yosh 
(100 —  150 mln yil) bo‘lib, ancha yupqa.  Plitalar tektonikasi gipotezasiga 
ko‘ra yosh okean tipli Yer po‘sti plitalar orasidagi yoriq zonalar (Atlantika 
okeanidagi 0 ‘rta okean tizmasi) b o ‘ylab astenosfera (yuqori mantiya)dan 
chiqayotgan moddalar negizida yangilanib, kengayib turadi.  Bu jarayonlar 
astenosferadagi moddalarning konvektiv harakatlari natijasida sodirbo‘lib, 
ular ta ’sirida keksa  (qadimiy)  kontinental jinsli  plita va  materiklar siljib 
(surilib) Yer po‘sti tagiga —  astenosferaga cho‘kadi.  Mantiya moddalarning 
cho‘kayotgan qismlariga Yer po‘stining siqilayotgan maydonlari (tektonik 
va vulkanli harakatlar maxjud bo‘lgan, seysmik hududlari) to ‘g‘ri keladi. 
Aksincha,  yoriq  zonalar orqali  astenosferadan  yuqoriga  ko‘tarilayotgan 
m oddalar hisobiga plitalar kengayib (to‘ldirilib) turiladi.
Plitalarning siljish tezligi  (kosm ik yo‘ldoshlar yordam ida olingan 
m a’lum otlarga  ko‘ra)  uncha  katta emas:  T inch  okean plitasi shim ol, 
shimoli-g‘arbga qarab yiliga 5 sm tezlikda siljimoqda.  Boshqa plitalarning 
siljish tezligi  ham  T inch okean  plitasi siljish tezligiga yaqin.
Sayyoramiz plitalari (palaxsalari) va quruqlikning siljib, bir-biridan 
uzoqlashishi  so‘nggi  bir  m illion  yil  davom ida  quyidagicha b o ‘lgan: 
G ren lan d iy a  oroli  Y evropadan  17—  22  km   uzoqlashgan,  Shim oliy 
Amerika bilan Yevropaning teskari tom onlarga qilgan siljishi  (harakati) 
oqibatida  ular  orasidagi  A tlantika  okeani  25  —  75  km   kengaygan. 
Afrika bilan Janubiy Amerika bir-biridan 40 km, Afrika A ntarktidadan 
16  km,  Avstraliya esa A ntarktidadan 70 —  75 km  uzoqlashgan.
85

---

Subduksiya 
Spreding 
zonasi
Subduksiya
zonasi
zonasi
Astenosfera
23- rasm.  Litosferani spreding va subduksiya dinamikasini  ko‘rsatuvchi
palaxsa diagrammasi.
M ateriklarni siljishi  borasida  Beruniy ,,G eodeziya“ , ,,H indiston“ 
asarlarida A. V egenerdan  890 yil a w a l bashorat qilib,  quyidagi  fikrni 
aytgan: „  
Ehtimol sharsimon  Yerning qismlarga bo4inib,  asosiy quruq- 
likdan  ajralishining  sababi  ular  orasidagi  chuqur  botiqlar paydo 
bofganligi,  bu botiqlarga okean suvlari kirib kelganligidir<(.
S hunday  qilib,  plitalar  tektonikasi  nazariyasiga  ko‘ra  plita  va 
materiklarning vujudga kelishi va ulam ing .Jialokati“ , ya’ni astenosferaga 
siljib  c h o ‘kib,  qaytib  ketishi  Yerning  butun  geologik  rivojlanish  tarixi 
jarayonida yuz bergan.  Bu jarayonni  vujudga keltiruvchi  asosiy  m anba, 
mantiyadagi jismlaming konvektiv harakatidir.  Bunda litosferaning spreding 
zonasida Yer po‘sti yangilansa, aksincha, subduksiya zonasida Yer po‘sti 
astenosferaga siljib, ch o ‘kib (yutilib), so‘ngra erib ketadi (23- rasm).