Rivojlantirish institu ti

burchagi  deyiladi.  M agnit  m erid ian i- 
ning yo‘nalishi  m agnit strelkasi yo‘na- 
lishiga m os keladi.  Magnit strelkasining 
shim ol tom oni geografik  m eridiandan 
g‘arb  yoki  sharqqa  o g 'ish i  m um kin. 
A gar m agnit strelkasi geografik  m eri­
d ian d a n   sharqqa  o g ‘sa,  m usbat  (+ ) 
17- rasm.  Magnit strelkasining 
belgisi,  g ’arbga  og ‘sa,  m an fiy   ( —) 
og‘ish burchagi. 
belgisi  qo 'y ilad i  ( 1 7 - rasm ).  M agnit
strelkasi  q utblarda  vertikal  h o la td a   b o ‘lsa,  qu tb lard an   uzoqlashgan 
sari  gorizontal  holatga  o ‘tadi.  Ba’zan  m agnit  strelkasi  tebranib,  bir 
necha gradus o ‘zining dastlabki holatini o ‘zgartirib, so‘ngra yana aw algi 
holatiga qaytadi.  Bunday tebranib turish bir necha soatdan bir necha 
kunduzgacha davom  etib,  uni magnit bo‘ronlari deyiladi.  В unga sabab 
Q uyoshdan tarqalayotgan  ba'zi  n u r zarrachalarining ju d a  tezlik bilan 
(soniyasiga  1500 km ) Y er atm osferasiga o ‘tib,  to ‘planib,  undagi elektr 
zarrachalarini kuchaytirib yuborishi oqibatida kuchli elektr toki vujudga 
kelib,  m agnit  strelkasiga  ta ’sir  etadi.  Y er  yuzasidagi  b a ’zi  joylarda 
m agnitizm  alom atlari mavjud hududlarda ham   (Kurskiy,  Sharqiy Sibir 
va  boshq.)  bor.  S hunday  h u d u dlarda  m agnit  strelkasi  oddiy  holatini 
0
‘zgartirib turadi.  Buni magnit anomaliyasi deyiladi: Sharqiy Sibir magnit 
anom aliyasida  qoida  b o 'y ich a  m agnit  strelkasining  sharqiy  og'ishi 
o 'rniga g'arbiy og'ish kuzatiladi.
Binobarin,  m agnit anom aliyalari ba'zi qazilm a boyliklarni,  xusu­
san, tem ir rudasi  mavjud bo'lgan hududlarni aniqlashga yordam  beradi. 
Chunki anomaliya mavjud hududlarda m agnit m aydonining kuchlanishi 
oddiy m agnit  m aydonidan 4  m arta ortiq bo'ladi.  Bunga  Kursk m agnit 
anom aliyasi — dunyodagi eng katta tem ir rudasi  koni yaqqol misoldir.
Y erning  m agnit  m aydoni  90  000  km  balandlikkacha  tarqalgan 
b o 'lib ,  80  000  km   b alan d lik d an   so 'n g   zaiflashib  qoladi.  90  000  km  
balandlikda m agnit  m aydoni deyarli zaiflashib, Q uyoshdan kelayotgan 
zaryadlangan  z a rra ch a lar  (ele k tro n   va  p ro to n )in in g   qabul  qilish 
xususiyatini yo'qotadi.
M agnit m aydoni  Q uyoshdan kelayotgan zaryadlangan zarrach a- 
lam i, asosan,  m agnit bo'ro n lari sodir bo'lganda qabul qiladi.  N atijada 
o 's h a   zaryadlangan  z a rra ch a lar m agnit  m aydoniga  o 'tib ,  radiatsion 
m in taq an i hosil  qiladi.
74

---

Y er yuziga yaqin  m ak o n d a   (b o ‘shliqda)  m avjud b o ‘lgan  m agnit 
m aydoni  magnitosfera deyiladi.
Magnitosfera Yer shari geografik qobiglda sodir boNadigan jarayonlar 
uchun  juda  m uhim   aham iyatga  ega.  C hunki  magnitosfera  geografik 
qobiqning  him oya  qatlam i  hisoblanib,  Q uyoshning  zaryadlangan 
zarrachalari  — elektron va protonning kuchli energiyasini ham da qisqa 
toMqinli nurlarini atm osferaning quyi qismiga o ‘tib ketishidan saqlaydi. 
Shuningdek,  magnitosfera Yer yuzidagi tirik organizmlami ultrabinafsha 
nurlam ing salbiy ta ’siridan him oya qiladi.
1.  Y ern in g   sh ak li  h a q id a   q a n d a y   b ilim la r  sh a k lla n g an   va  ta k o m il- 
la sh g an ?
2.  Y er sh a ri  koM am ini  oM chashda A bu  R a y h o n   B eru n iy n in g  x iz m at- 
lari  n im a la rd a n   ib o rat?
3.  N im a   u c h u n   Y e rn in g   sh a k lin i  g eo id   dey ilad i  va  u  k ardioidal 
e llip so id d a n   q a n d a y   farq  qiladi?
4.  Y ern in g   sh a rsim o n lig in i  isb o tlo v ch i  q a n d a y   d a lilla rn i  bilasiz?
5.  Y ern in g   sh a rsim o n lig i  tufay li  u n in g   y u za sid a  so d ir  boMadigan 
ta b iiy   ja ra y o n la r  n im a la rd a n   iborat?
6.  Y ern in g   o ‘z  o ‘qi  a tro fid a   ay lan ish in in g   isbotlari  va  u n d a n   kelib 
c h iq a d ig a n   geo g rafik   o q ib a tla ri  n im a la rd a n   iborat?
7.  N im a   u c h u n   Y e r  sh a rid a   yil  fasllari  vujudga  k eladi,  agar  Y er­
n i n g   o ‘qi  o r b ita   te k islig ig a   p e r p e n d ik u la r   boM ganda,  u n in g  
y u zasid a  q an d a y   o 'z g a ris h la r  so d ir  b o 'la r   edi?
8.  N i m a   u c h u n   ku n   b ila n   tu n   yil  d av o m id a  o 'z g a rib   tu ra d i,  q a n d a y  
sab ab larg a  k o 'ra  2 1 -  iy u n d a  S h im o liy  y a rim sh a rd a ,  21-  d ek a b rd a 
J a n u b iy   y a rim sh a rd a   e n g   u zu n   kun  boMadi?
9.  N im a   sab ab d a n   Y e r  y u za sin in g   h a m m a   qism i  b ir xil  yoritilm ay d i 
va  isitilm ay d i?