Rivojlantirish institu ti

•
 
Uran 
.  1980,
•  # 7 1 9 8 5
1994
1948
7 -   r a s m . 
G a lle y   ko m etasi:
1  —  k o m e ta  trayektoriyasi.  2  —  ..Vega  —  1“  sta n siy a sid a o lin g a n  
k o m e ta n in g   tasviri.
Ucharyulduzlar, deb ataladigan m eteorlarni  kosm ik fazoda doim o 
k u z a ta m iz .  B ular  q a ttiq   jis m la r   b o ‘lib,  a tm o s fe ra n in g   y u q o ri 
qatlam larig a  (80 —  130  km   b alan d d a)  kirib  kelganda  2000 —  3000° 
gach a qizib yonishi va  n u r sochishi oq ib atid a k o ‘rinadigan  yorugMik 
hodisalaridir.  M eteorlam ing yonib ulgura olm agan qismi Yerga tushadi 
va  ularni  meteoritlar f e b  atashadi.
42

---

M eteoritlar Yem i h am o n  bom bardim on qilib kelmoqda.  Ularning 
Yerga  shiddat  bilan  urilishi  oqibatida  qoldirgan  k o ‘plab  izlari  — 
kraterlari  tad q iq o tc h ila r  to m o n id an   topilgan.  A niqlanishicha,  ikki 
m illiard yil davom ida Y erim izni  100 m ingta krater hosil qiluvchi yirik 
„m eteorit yom g‘ir“  shibbalagan.
Ba’zi  kraterlam ing diam etri 50 kilom etrgacha yetgan. Yerimizdagi 
yaxshi saqlangan va atrollicha o ‘rganilgan  m eteorit  kraterlaridan biri 
Shim oliy A m erikadagi  (A Q S H ) A rizona  krateridir.  U ning  yoshi  25 
m ing  yilga  teng  b o ‘lib,  rneteoritning Yerga  q attiq   urilishi  oqibatida 
s u n ’iy  karyerga  o ‘xshash  kattagina  o ‘yiq joy  hosil  b o ‘lgan.  N ikel- 
tem irli  m oddalardan  tashkil topgan rneteoritning k o ‘ndalang kesimi 
45  —  100 m etrga yetgan va o g ‘irligi  5  m illion  to n n an i  tashkil  etgan. 
G o rizo n ta l  h o latd a joylashgan  tog1 jin siarin i  360  — 420  m etr c h u - 
qurlikka qadar o ‘yib kirgan boMib, voronkasimon o ‘yiq joyning diametri 
1300  m etrdir.  M eteo rit  kraterining  hozirgi  kundagi  chuqurligi  200 
m e tm i  tashkil  etadi,  xolos.  Q olgan  pastki  qism i  p archalangan  tog1 
jinslari  ham da  m eteorit  m ahsulotlari bilan to ‘lgan.
Eng  yirik  m eteo rit  kraterlaridan  biri  Popigay  krateri  b o iib ,  u 
G ‘arbiy  Sibir  o ik a s in in g   shim olida,  O b  daryosining  o ‘ng  irm o g i 
Popigay  havzasida joylashgan.  U n in g   k o 'n d a la n g   kesim i  100  kilo­
m etrga boradi.  Lekin  u  qadim gi b o ig a n lig i  u c h u n   ekzogen  kuchlar 
ta ’sirida anchagina qism i  k o'm ilib ketgan.
Eng keyingi m eteoritlardan biri U zoq Sharq oikasiga  1947- yilning 
12-  fevralida  tushgan  Sixate-A lin  nom li  m eteoritdir.  1908-  yilning 
30-  iyunida Tunguska m eteoriti ham  O 'rta  Sibir hududiga zarb bilan 
„ q o 'n g a n 11.
Boshqirdistondagi  S terlitam ak qishloq aholisi  1990-  yil  17-  may 
kunini um rbod esda saqlasa kerak.  U lar yarim tunda g’aroyib hodisaning 
shohidi  b o ‘lishdi.  K atta tezlikda uchib  kelayotgan,  o g irlig i bir to n - 
n ad an   o rtiq   sh ar c h o r-a tro fn i  yoritib,  aholi  yashaydigan  yerdan  bir 
c h aqirim   n arida  yerga  shiddat  bilan  urildi.  N atijada  diam etri  o ‘n 
m etr,  chuqurligi  to 'r t  m e tr  keladigan  k rater  hosil  b o ‘ldi.  O lim lar 
rneteoritning metall qoldiqlarini tahlil qilishga kirishdilar va koinotdan 
kelgan m ehm onga „Sterlitam ak11 deb nom  berdilar.
A gar  Y erda  m ete o ritla r  qoldirgan  „ch an d iq 11  ekzogen  kuchlar 
ta ’sirida yemirilmaganda edi,  u holda Oydagi kraterlardan 26 marotaba 
k o ‘p  b o ig a n   b o i u r   edi.  S hunday  qilib,  Y erim izning  hajm i  boshqa 
sam o jismlari hisobiga ortib borib, hozirgi „yashil sayyora11  ko'rinishiga 
ega b o iish ig a,  relyefning shakllanishiga m eteoritlar ham  o ‘z hissasini 
q o ‘shgan.