Rivojlantirish institu ti


Galaktikalarning  paydo  bo4ishi  va  xususiyatlari


bet31/253
Sana16.07.2021
Hajmi
#120939
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   253
Bog'liq
2 5404569494171419775

Galaktikalarning  paydo  bo4ishi  va  xususiyatlari
Galaktikalarning paydo boMishi.  Bizning  galaktika —  Somon yo‘li, 
Quyosh kabi  150 m illiarddan ortiq yulduzdan va yulduzlararo fazodan 
iborat. A strofizik o lim larning fikricha, galaktikam izdagi  ilk m o d d a ­
larning paydo b o iis h  vaqti b u n d a n   12  —  15, boshqa  m ulohazalarga 
ko ‘ra  15 —  18  m illiard yilcha a w a l kuzatilgan.
M etagalaktika, galaktika,  yulduzlar, jum lad an ,  Q uyosh sistem a- 
sining vujudga kelishi to ‘g ‘risidagi yangi  kashfiyotlar asosida koinot-
Notanish iboralar
Amaliy mashg‘ulot
29


shunoslik fani yaqin o ‘n yillarda shakllandi.  Lekin kosm ogonik g ‘oyalar 
dastlab N yuton (1643 —  1727) davridayoq yaratilgan.  1692- yilda buyuk 
olim  shunday fikrni aytgan edi:  „Quyosh va yulduzlar O lam ning butun 
hajm i  bo'ylab  bir m e ’yorda  sochilgan  m oddalardan  hosil  b o ‘lganligi 
ehtim oldan xoli emas.  Birxil tarqalgan m oddalarning har bir zarrachasi 
boshqasiga nisbatan „tug'm a portlash“ni vujudga keltiradi. Shuning uchun 
m uqarrar ravishda m oddalarning tobora quyuqlashuvi kuzatila boradi va 
ular yiriklasha borib,  ko‘proq o ‘zga m oddalam i o ‘zida uyg‘unlashtiradi. 
C heksiz  b o ‘shliqlar  bir-biridan  uzoq  m asofalarda  tarqalgan  cheksiz 
sonli yirik m assalar shu tariqa hosil b o ‘lgan“ .
N y u to n   aytgan yuqoridagi jarayon bir xil  m oddalardan tuzilgan, 
kengayayotgan  O lam da sodir b o ‘lishi m um kin edi.  Buni  asrim izning 
4 0 - yillarida  rossiyalik  fizik-nazariyotchisi  E .M .  M ifshis  isbotladi. 
K eyinchalik,  XX  asrning  oxirida a n a  shu g ‘oya  asosida galaktikalar 
va  galaktika  yirik  to ‘p lam larin in g   b irlam chi  issiq  plazm alarin in g  
yig‘indisidan  hosil b o ‘lganligi to ‘g‘risidagi ta ’lim ot yaratildi.  Bu borada 
Y.  B.  Z eldovich  boshliq  m oskvalik  va  sa n k t-p eterb u rg lik   b ir gu ru h  
astrofiziklar yaxshi natijalarga erishdilar.
Bu  ta'lim o tg a  bin o an ,  O lam ning  kengayishi  kuzatilgan  „vaqt 
b o sh i“d a n   2 —  3  m illiard  yil  o ‘tg andan  so‘ng  fazoda  o ‘ta  yirik  gazli 
to ‘plam lar hosil b o ‘ladi.  Bu gazli  1о‘р1ат1аг sferik  ko ‘rinishda em as, 
balki  „yasm iq“ ,  y a’ni  vertikal  d iam etridan  gorizontal  diam etri  bir 
necha  barobar  katta  b o ’lgan  yassi  disk  shaklida  b o ‘lib,  keyinchalik, 
galaktikalarning tarkib topishi  uchun asos boMgan.  D em ak,  O lam ning 
kengayishi jarayonida dastlabki gazli to ‘plam lardan o lta yirik to ‘plamlar, 
bu  to ‘plam lar doirasidagi  portlash  va  parchalanishlar  natijasida  turli 
xil  katta-likdagi  va  hajm dagi  b o ‘laklar  ajralib  chiqadi.  K eyinchalik, 
alo h id a-alo h id a  olingan  bu  boMaklardan  m ustaqil  galaktikalar  hosil 
b o ‘ladi.  M illia rd la b   y u ld u zla rn i  o lzid a  ja m   qilgan  sp ira lsim o n  
g a la k tik a m iz   —  S o m o n   y o ‘li  h a m   O lam d ag i  m illio n la b   b o sh q a  
galaktikalar oralig‘idagi b o ‘shliqda yassi diskni eslatuvchi oral shaklida 
ajralib turadi. Nihoyat, galaktikalar doirasida m oddalarning quyuqlashuvi 
va zichlashuvi oqibatida massasi va kattaligi jihatidan kichikroq b o ‘lgan 
m ustaqil  boMaklar,  ya’ni yulduzlar paydo b o ‘la boshlaydi.
Galaktikam iz singari boshqa spiralsimon galaktikalarda ham  barcha 
m o d d alarn in g   harakati  quyunli  y o ‘nalishda  b o ‘lgan.  S hubhasiz,  bu 
h arak at  davom ida  m o d d alarn in g   zichlashuvi  o ‘ziga  xos  kechgan. 
N atijada biz O lam  deb ataydigan fazoda o ‘ta m urakkab sistem alardan 
iborat  b o ‘lgan  d in am ik   q u rilm a lar  bu n y o d   b o ‘ldi.  B a’zi  b ir  m u lo ­
hazalarga  k o ‘ra,  O lam n in g   turli  qism larida  yangi  p o rtlash lar boNib 
tu ra d i va  kengayayotgan  b o ‘shliqlarda yangi  galaktikalar hosil  b o ‘la 
boshlaydi.  Bu  fikrni J.  N arlik ar o lg‘a surdi  (3-  rasm ).  R asm da yangi 
paydo  b o ‘lgan  galaktikalarning  fazo  b o ‘shliqlarini  toMdirib  borishi 
aks ettirilgan.
30


о 
о   о  о

D 
О 
О  о  О
о  о  о  о
в  
Е  
О  О  О  О
A
О


D
О








О


О
В
Е
3 -   r a s m . 
O la m n in g   k en g ay ib   b o rish i  va  yangi  g a la k tik a la rn in g   p a y d o  b o ‘Iishi 
( N .  N a r lik a r   b o ‘y ic h a ,  1984-  y il).  G a la k tik a la r ,  o ‘z in in g   b o s h la n g ‘ich 
ta r a q q iy o tid a   ( a ) s o ‘nggi  b o s q ic h la rig a  
( b )
  t o m o n   d o im o   b ir -b ir la r id a n  
u z o q la s h ib   b o r a d i 
{ A D E E ) .
  H o sil  b o ‘lg a n   b o ‘s h liq d a   y an g i  g a la k tik a la r  
(q o ra   d o ira c h a la r)  ta rk ib   to p a d i.
G alaktikalarning kattaligi va harakat tezligi o ‘zgacha. Y.  B.  Z el- 
do v ichning  fikricha,  galaktikalarning  o ‘rtach a  d iam etri  10  d a n   100 
m ing yorug‘lik yiliga teng.  Som on yo‘lining diam etri  120 m ing yorug6- 
lik  yiliga,  galaktika  diskining  qalinligi  1600  yo ru g ‘lik  yiliga  teng. 
G a la k tik ala r oralig ‘ida  m aso falar h am  tu rlich a.  M asalan,  bizga eng 
yaqin galaktikalardan biri A n d ro m ed a tum anligi Y erdan  ikki  m illion 
yorugMik yili  uzoqligida joylashgan.
Edvin  Xabbl  q o n u n i  asosida  keying!  yillarda  galaktikalar  bir- 
biridan ju d a  k atta tezlik bilan  uzoqlashayotganligi va bu  harakatning 
natijasida  D o p ie r effekti  vujudga  kelayotganligi  an iq lan d i.  M a ’lum  
b o ‘lishicha,  uzoqlashish  tezligi  m asofaga bog‘liq ekan, ya’ni tum anlik 
bizdan  q a n c h a   uzoqlikda  b o ‘lsa,  u  sh u n ch alik   tez  harak atlan ad i  va 
bu  tezlik ju d a   ulkan qiym atga  yetadi.  M asalan,  10  m illion yo ru g ‘lik 
yili  m asofasida joylashgan tum anlik sekundiga  1600 kilom etrga yaqin 
tezlikka  ega  b o ‘ladi.  B u n d an   10  b a ro b a r  uzoqlikda  (100  m illion 
yorug‘lik  m asofasida)  joylashgan  galaktika  10  b a ro b a r  o rtiq ,  y a ’ni 
sekundiga  16 m ing kilom etr tezlikka ega b o ‘ladi.  Bu dalillar galaktika­
larning bir-biridan uzoqlashib borayotganligidan va uzoqlashish tezligi 
m asofa  o rtgan  sari  unga  m u tan o sib   ravishda  ortib  boraverishidan 
dalolat beradi.  T a d q iq o tc h ila r Xabbl  doim iyligining yangi qiym atini 
to p ish ib ,  uning 45  k m /se k  (b ir m egaparsek)ga teng ekanligini  an iq - 
ladilar.  A gar  X abblning  a w a lg i  doim iyligi  bilan  O lam ning  yoshi 
hisoblangan taqdirda, Y erning yoshidan  kichik raqam ga ega b o ‘linar 
edi.  S hubhasiz,  b u n d a y   boMishi  m u tlaq o   m u m k in   em as.  X abblning 
yangi  doim iyligi  bilan  h iso b -k ito b   q ilinganda,  O lam ning  yoshi  20 
m illiard  yilga  teng  ekanligi  m a ’lum   b o ‘ldi.  Bu  k o ‘pgina  nazariy 
natijalarga m os keladi.


Aniqlanishicha, bizning galaktikam iz Deva galaktikasidan nazariy 
jihatdan bir sekundda  1200 km uzoqlashadi.  Lekin bu yerda gravitatsion 
kuchning ,,torm oz“ , ya’ni sekinlashtirishini hisobga olinganda m azkur 
raqam   150  km  ni tashkil etadi.  Shu  kunlarda har ikkala galaktika b ir- 
biridan bir sekundda  150 km  tezlikda uzoqlashm oqda.
Ingliz olim i N .  X enbest galaktikalarni planda  ko‘rinishiga qarab, 
asosan,  uchta:  elliptik  (ellipsoid),  spiralsimon  va  noto‘g ‘ri  xillarga 
ajratadi.  Som on y o ‘li spiralsim on galaktikalarning tipik vakilidir.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish