Rivojlantirish institu ti

2.  Tabiiy-antropogen  landshaftlar.  3.  Antropogen  landshaftlar.
Tabiiy  landshaftlarga  in so n la r to m o n id a n   foydalanilm aydigan 
yerlar tegishli. A tm osfera havosini va suvni a n tro p o g en   ifloslanishini 
hisobga olsak ,  Y er yu zid a  haq iq iy  b irla m c h i  la n d sh a ftla rn i  u c h ra - 
tish qiyin.  N egaki tab ia tn in g  bu  ikkala  k o m p o n e n ti ju d a  serh arak at 
b o ‘lib, suvning kichik va katta aylanm a h arakatida n am oyon b o ‘ladi. 
A yniqsa,  say y o ram izn in g   havo  havzasi  tu rli  xil sa n o a t va tra n sp o rt 
c h iq in d ila ri  bilan   birga  Y er  a tro fin i  o ‘rta   h iso b d a   20  —  30  k u n d a 
( 0 ‘rta  O siyo  h u d u d i  kengliklarida)  t o ‘liq ay la n ib  c h iq ad i.  D em ak , 
a tm o sfe ra  havzasini  m uh o faza qilish global  m u a m m o  b o ‘lib,  inson 
to m o n id a n   foydalanilayotgan va  foydalanilm ayotgan  landshaftlarga 
salbiy  t a ’sir  etadi.
Tabiiy landshaftlarga 
Antarktida,  Shimoliy M uz okeanidagi doimiy 
m uzliklar,  orollar,  qiymalangan  tog ‘lar,  c h o ‘1  va  sahrolar,  qalin 
о 'rmonzorlar tipi к m isol b o ‘la oladi.  Ilm iy tekshirish stansiyalari,  al- 
2 0 4

---

pin istlar,  sayyohlar,  o lim lar  m axsus  va  m aqsadli  ishlar  olib  borishi 
m um kin.  O datda, q o ‘riqxonalar ham  shu toifadagi yerlarga taalluqli.
0 ‘rta  Osiyo, ju m lad a n ,  0 ‘zbekiston  hududida 
bedlenddeb ata- 
luvchi  relyef shakllari uchraydiki,  ularni „chala landshaft “ yoki shakl- 
lanm agan landshaft deb atash m um kin.  N a tuproq,  na o ‘simlik yoki na 
hayvonot  olam i  uchraydi,  qiym alangan  va  turli  xil  ranglardagi  gilli 
jin slard an  tuzilgan past  q ir-adirlar bu bedlend landshaftidir.  M a h al­
liy aholi  bun d ay  yerlarga  m oh iy atan   to ‘g ‘ri  n o m   — 
M o x o v t o g 4 
deb 
nom  q o ‘yishgan  (F arg‘o n a  vodiysidagi tog‘).  B edlend  landshaftlarini 
b o ‘r,  paleogen va neogen davrlari gilli jinslaridan tuzilgan  K o‘hitang 
tog‘iningjanubiy qismi, O rolbo‘yidagi Beltau,  Ustyurt chinki va boshqa 
joylarda uchratish m um kin.
Tabiiy-antropogen  landshaftlarni — oraliq landshaftlari deb ham  
atashadi.  Bunday landshaftlar tabiiy va an tropogen  landshaftlarning 
oralig‘ida tarqalgan.  M azm u n  va m ohiyatiga ko‘ra oraliq tabiat zona- 
lariga  (m asalan, o ‘rm o n -d a sh t yoki ch alach o ‘l) o ‘xshab ketadi.  D ar- 
h a q iq a t bu  landshaft  tipida  h a m   tabiiy,  ham   a n tro p o g en   lan d sh aft­
larga xos landshaftlarni  uchratam iz.
Bu  landshaft  tiplari  tog6  bilan  tekislikning  tu tash   qism larida, 
tekislik  vohalarining  c h o ‘llarga  tutash  zo n alarida  tarqalgan.  Ayrim  
holatlarda biri ikkinchisiga yarim orol shaklida kirib borsa, b a ’zan esa 
orol shaklida har y er-har yerda uchraydi.  U larni xaritalarda ko ‘rsatish 
a n c h a   qiyin  b o ‘lganligi  u c h u n   chegaralari  ham   deyarli  taxm inan 
o 6tkaziladi.
T a b iiy -an tro p o g en   landshaftlarning  eng  asosiy  xususiyati  u lar- 
ning tez o 6zgaruvchanligi va m oslashishga moyilligidir.  M asalan, tog6 
yon b ag 6ridagi  lalm ikor yerlar yoki  h a r yili  mol boqiladigan yaylovlar 
foydalanilm asa,  yaqin yillar ichida tabiiy landshaftlarga aylanib  ke­
tadi. A ksincha, tog6 yonbag6irlarini terrasalashtirib bog6lar barpo etil- 
sa,  m o llar soni  yaylovlar sig‘im iga  nisbatan  bir n e c h a  baro b ar ortiq 
boqilsa,  antropogen landshaftlar m aydoni kengayadi.  C h o 6l zonasida 
h a m   yangi yerlarni o 6zlashtirilishi  hisobiga  a n tro p o g en   landshaftlar 
m aydoni kengaysa,  agrotexnik qoidalarga rioya qilinm asa, tabiat im - 
koniyatidan ortiqcha talab etilsa,  c h o 6llanish jarayoni kuchayib, voha 
landshaftlarining m aydoni qisqarib boradi.  B inobarin,  ta b iiy -a n tro ­
pogen  landshaftlar  d oim o  d in am ik   h o latd a  o 6zgarib  tu radi,  o ‘zini 
o ‘zi  b oshqaradi  va  m uayyan  sharoit  b o 6lganda  biri  ikkinchisining 
o ‘rnini egallaydi.
Antropogen landshaftlar 
—  kishilarning xo‘jalik faoliyati ta ’sirida 
o ‘zgargan tabiiy landshaftlar Y er yuzasida keng tarqalgan.  U larni yan­
gi fan yo6nalishi — 
a n t r o p o g e n  l a n d s h a f t s h u n o s l i k  
atroflicha o 6rganadi.
A n tro p o g en  landshaftlar atam asi  haqida o lim lar o 'rta sid a  tu rli- 
ch a  fikrlar m avjud.  Ba’zi  o lim lar landshaft  (tabiat)  ko m p o n en tlari-
2 0 5

---

ning  barchasi  (to g ‘  jinsi,  relyef,  iqlim ,  y er  osti  va  yer  usti  suvlari, 
tu p ro g ‘i,  o ‘sim ligi  va  hayvonot  o lam i)  o ‘zgargan  taq d ird a  a n tro p o ­
gen  landshaft  deb atash   m u m k in  deydi.  Ikkinchi guruh  olim larn in g  
(N . A.  G vozdeskiy, A.  M .  Ryabchikov)  fikricha,  barcha k o m p o n en t- 
larni o ‘zgartirish sh a rt em as.  U lard an   faqat b ittasini  o ‘zgartirish  ki- 
foya,  negaki yagona tizim ni tashkil  etgan  k o m p o n en tla rn in g  o ‘zaro 
aloqasi buziladi  va yangi landshaft tipi  hosil b o ‘ladi.  U chinchi guruh 
olim lar  (N .  A.  Solnsev)  tabiiy  lan d sh aftlarn i  an tro p o g en   lan d sh aft­
larga aylantirish  u ch u n  kuchli k o m p o n en tla m i o ‘zgartirish  lozim  deb 
hisoblaydilar.  Ju m la d a n ,  N .  A.  S olnsevning  fikricha,  geologik  y ot- 
qiziqlar va  rely ef ,,kuchli“  k o m p o n e n tla r,  iqlim   va  suvlar ,,o‘rtach a 
k u ch li“  b o ‘lsa,  tu p ro q ,  o ‘sim lik va hay v o n o t  olam i „kuchsiz"  k o m ­
p o n e n tla r hisoblanadi.
Sh.  S.  Z okirovning fikricha,  .A n tro p o g e n  om illar ta ’sirida la n d ­
shaftlarning o ‘zgarishi  faqat  u yoki  bu  k o m p o n en tla rn in g  o ‘zgarishi 
natijasi b o ‘lib qolm ay, balki k o m p o n en tla r orasidagi  m odda va en er- 
giya  alm ash in ish i  b ila n   h am   b o g ‘liqdir.  N a tija d a   lan d sh aftlard ag i 
vertikal va g o riz o n tal  a lo q a d o rlik n in g  o ‘zgarishi  o x ir-o q ib a t  la n d ­
sh aft stru k tu ra sin in g  o ‘zgarishiga  sabab b o ia d i.
Aholi  punktlari,  ayniqsa,  shah arlar  antropogen  landshaftlarning 
tipik  nam unasi  hisoblanadi.  S h aharlar landshafti  dastlab  5  — 4  m ing 
yil m uqaddam  shakllana boshlagan.  Yangi  asr sivilizatsiyasi davridagi 
shaharlar ham  b o ‘yiga,  h am  eniga o ‘sib, g o ‘yo aholi qutblarini eslata- 
di.  S h ah ar hu d u d id a  asfalt-beton  yo ‘llar,  m aydonlar,  turli  m aterial- 
lardan qurilgan b inolar tom i  Q uyosh  nurini qaytarishi hisobiga o ‘ziga 
xos  „issiqlik  orollari“ ni  Ь а ф о   etadi.  B un d a  turli  sanoat  chiqindilari, 
ayniqsa,  shahar transportining atm osfera havosini  ifloslantirishi,  sh a­
h a r isitish tarm oqlari  kabilarning h am  hissasi katta.  Shu boisdan sh a­
harlar landshafti yaxlit organizm  singari barch a tabiiy kom ponentlari 
m adaniylashgan b o iib ,  o ‘zining takrorlanm as xususiyatlari bilan yaqin 
atrof-m uhitidan farq qiladi.
Q adim da inson tom onidan tabiat bag‘rida bunyod etilgan vohalar- 
ga  M esopotam iya pasttekisligi  („Ikki daryo oralig‘i“  deb ham  ataladi), 
Nil deltasi,  H in d -G an g  pasttekisligi,  Buyuk Xitoy tekisligini misol tari­
qasida  keltirish  m um kin.  0 ‘rta  Osiyodagi  X orazm ,  Farg‘ona,  Z araf- 
shon,  Surxondaryo,  Q ashqadaryo,  T oshkent  vohalari  ham   qadim gi 
hisoblanadi. Yangi vohalar, asosan, XX asrda tarkib topdi.  Ularga yangi 
o ‘zlashtirilgan obikor yerlarni misol tariqasida keltirish m umkin.