Rivojlantirish institu ti

Eduard Zyuss 
(1831  —  1941)  o ‘zining  „Yer 
qiyofasi“  nom li  m ash h u r  asarida  kontraksiya  faraziyasiga  tayanib, 
Y em ing ichki tuzilishi to ‘g ‘risida qiziqarli g‘oyani aytgan.  Ju m la d a n , 
uning fikricha, Yer,  asosan,  u ch ta ichki sferalardan,  ya’ni Y er p o ‘sti, 
m antiya va y adrodan  iborat.  U la r Y em ing sovish jaray o n id a m o d d a ­
larning saralanishi (og‘iri pastga, yengili tepaga)  natijasida hosil b o ‘lgan. 
Y er p o ‘sti yengil m oddalardan (krem niy va aluminiy) tuzilganligi uchun 
sial,  m antiyani  sim a  (krem niy  bilan  m agniy)  va  yadroni  nife  (nikel 
bilan  tem ir)  deb  atadi.  U m u m a n ,  m odel  tariqasida  Y er  sferalarini 
tuxum ning ichki tuzilishiga qiyoslash m um kin. T axm inan,  tuxum ning 
qattiq yupqa qobig‘i Y er p o ‘stiga, oq moddasi mantiyaga, sariq moddasi 
esa yadroga m os keladi.
K o ‘pchilik  ta n   olgan  farazlard an   biri  radioaktiv  m o d d ala rn in g  
parch alan ish  jaray o n id ag i  energiyaga tay an ad i.  Bu g ‘oyaga b in o a n , 
Protoyem i tashkil etgan elem entar zarralar orasida, shubhasiz,  kimyoviy 
radioaktiv  m o d d a la r  h a m   b o ‘lib,  u lar  o ‘z - o ‘zid an   p a rc h a la n is h  
oqibatida ju d a kuchli issiqlik ajratib chiqaradi.  Buning oqibatida Y em i 
tashkil etgan m o d d alar yuqori h a ro ra td a  va bosim  ta ’sirida yum shab, 
elastik holatga aylangan. Y em ing ichki qismlaridagi m urakkab fizikaviy 
va  kim yoviy ja ra y o n la r  m o d d ala rn in g   q atlam lanishiga  olib  keladi. 
Boshqacha qilib aytganda, og‘irroq massali m oddalar —  temir va uning 
oksidlari,  q o ‘r g ‘oshin,  platina,  m is,  sulfidlar,  kum ush,  oltin  kabi 
e lem en tlar Y erning m arkazi to m o n   ,,cho‘kib“ ,  yengilroqlari  — xlor, 
/to r,  natriy,  kaliy, su v b u g ‘lari esa yuzasiga ,,qalqib“  chiqa boshlagan.
T urli  m assali  m o d d ala rn in g   saralanishi  tufayli  tax m in a n   4,6 — 
3,8  m illiard yil  a w a l Y erning ichki  qobiqlari,  y a ’ni  yadro,  m an tiy a 
va Y er p o ‘sti shakllana boshlagan.  Ju m la d a n ,  4,6  —  4,5  m illiard  yil 
oldin Y er tarkibi jih a tid a n  deyarli b ir xil tuzilishga ega b o ig a n  b o is a , 
to ‘rt  m illiard yil a w a l,  dastlab yadro tarkib topadi. Yirik geologlardan 
A.  S.  M onin va O .G .  Sorokinlam ing hisoblariga qaraganda, bu davrda 
yadroning  m assasi  hozirgiga  n isb atan   40 —  50  foizdan  kam   b o i ib , 
5  —  1030 Jo u l  issiqlik  ch iq arg an .  N a tija d a,  bu  y ad ro d an   yuqoridagi
50

---

m o d d alarn in g  qizib harakatga  kelishiga sababchi b o ig a n  va m antiya 
tarkib topgan. Y erning chehrasi  ham   hozirgi  Oy yuzasining relyefiga 
o ‘xshash bo ‘lgan b o ‘lsa, 4,2  —  3,8  m illiard yilliklarda ichki kuchlar — 
m agm atizm , ju m lad a n , vulkanizm  hodisalari tufayli birinchi bo r Yer 
p o ‘stining bazalti,  so ‘ngra granitli qatlam lari hosil b o ‘lgan.  O datda, 
geologlar Y er taraq q iy o tin in g  geologik  bosqichini  a n a   shu  davrdan 
hisoblashadi.  Sababi,  geologik  voqealar,  y a ’ni  tek to n ik   harakatlar, 
vulkan, tog‘ qatlam larining silkinishlari kabi jarayonlam ing yuz berishi 
Y er taraq q iy o tid a alo h id a  o ‘rin tutadi.
Yer ichki qobiqlarining hosil b o ‘lishini yuqoridagi talqindan farqli 
ravishda  Rossiya geologi LA.  Rezanov (1985) quyidagicha tushuntiradi. 
Dastlab,  tem irli  og‘ir m eteoritlar hisobiga Yerning yadrosi  hosil  b o ‘la 
boshlagan. Y erning gravitatsion ta ’sir doirasida tem ir og‘ir m eteoritlar 
to ‘planib  b o ig a n d a n   so ;ng  sayyoram izning  hajmi  kattagina  b o ig an . 
So‘zsiz bu paytda Y er Quyoshning magnit maydoni doirasida joylashgan. 
Y er yadrosidagi tem irlam ing m agnitlanish xususiyatiga ega bo ‘lganligi 
sababli  m oddalarning  qatlam lanishi  sodir b o ‘lgan  va  Yerning  m agnit 
m aydoni ham  ehtim ol shu paytlarda tarkib topgan.
O lim larning hisoblashlariga qaraganda, Yer p o ‘stida sodir b o ‘la- 
yotgan  geologik  hodisalar,  asosan,  100  — 600  kilo m etr  qatlam lar 
o ra lig ld a g i  fizikaviy va  kim yoviy jara y o n la r bilan  b o g liq .  U lar Y er 
p o ‘sti  —  m an tiy an in g   „qayta  erish i“  oqibatida  hosil  b o ‘lgan,  deb 
hisoblaydilar.
I.  A.  R ezanovning  fikricha,  Y er  o ‘zining  geologik  bosqichiga 
4,5  — 4  m illiard  yil  m u q ad d a m  o ‘tgan.  Y er p o ‘stining  hosil b o lis h i 
4,1  m illiard yil m u qaddam  katarxey davrida boshlangan.  Bu davrdagi 
asosiy o ‘zgarishlar:  1) dastlab bazaltli  p o ‘st yuqori  m antiya qatlam i- 
ning  erib  qaynashi  o q ib atid a  hosil  b o ig a n ;  2)  m eteo rit  va  aste- 
roidlarning b o m b ard im o n  qilib turishi davom  etadi;  3) o ‘ta asosiy va 
asosiy  lavalar yer yuzasiga oqib chiqadi;  4) Y er p o ‘stining dastlabki 
to g 1  jin slari  m etam o rfizm   hodisasiga  uchraydi;  5)  o ‘z  navbatida, 
m etam orfik tog1 jinslarining granitlanish jarayonida kechadi.
Katarxey davrida (4,1  milliard yil aw al) atmosferaning Yer po ‘stiga 
ta ’sir etgan bosimi ( 8 — 1) 108  Pa, Y er yuzasining harorati 800 —  1000° 
С  boigan.  Bunday fizik sharoitning bolishida radioaktiv elem entlam ing