Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari

6.2.Dinamika qatorlarni turlari va hisoblash usullari

Dinamika qatorlari 3 turga bo’linadi:
1.Momentli dinamika qatorlari
2. Davriy dinamika qatorlari
3. Hosilaviy dinamika qatorlari
Momentli dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning aniq sana, moment bo’yicha holatini tavsiflaydi.Masalan,asosiy fondlar hajmi, ishlovchilar soni va hakozolar odatda yil boshi yoki yil oxiri ga hisoblanadi.
Yil boshi,yil oxiri yoki boo’qa bir davrning boshi.oxirida ko’rsatilgan iutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari momentli dinamika qatorlari deb ataladi
Davriy dinamika qatorlari ijtimoiy hodisalarning malum davrlar ichidagi holatini tavsiflaydi.Bunga ishlab chiqarilgan paxta, g’alla miqdori,yalpi daromad, sof foyda hajmi kabi mutlaq miqdorlarni misol qilib ko’rsatish mumkin.Bunday mutlaq miqdorlar asosida tuzilgan dinamika qatorlari davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Hosilaviy dinamika qatorlari davriy va momentli dinamika qatorlari asosida yuzaga keladi. Boshqacha aytganda,ular dinamika qatorlari ko’rsatkichlari asosida aniqlanadi,tuziladi. Demak, Hosilaviy dinamika qatorlari deyilganda mutlaq ko’rsatkichlar asosida aniqlangan nisbiy va o’rtacha miqdorlar negizida tuzilgan dinamika qatorlari tushuniladi. Masalan,chorva mollari zichligi, 1 xodim hisobiga mshlab chiqarilgan mahsulot, 1 gektar hisobiga mshlab chiqarilgan mahsulot va hakozo miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar Hosilaviy dinamika qatorlari bo’lib hisoblanadi
Davriy dinamika qatorlari asosida ijtimoiy hodisalarning dinamikasini statistik tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:

1. 
   Mutlaq qo’shimcha o’sish yoki kamayish
   
2. 
   O’sish yoki kamayish surati
   
3. 
   Qo’shimcha o’sish yoki kamayish surati
   
4. 
   1 foiz qo’shimcha o’sishning mutlaq ahamiyati
   

Ushbu ko’rsatkichlao ikki davr darajasini taqqoslash natijasida aniqlanadi. Bular o’z navbatida zanjirsimon va bazisli ko’rsatkichlarga bo’linadi.
Dinamik qatordarda o’rtachasini hisoblash xususiyatlari:
Davriy dinamika qatorlaridagi darajalar teng oraliq davrlarda keltirilgan bo’lsa, u holda mutlaq o’rtacha daraja oddiy zrtacha miqdorlar formulasi yordamida aniqlanadi:_{ }
Bunda,_{ }o’rtacha mutlaq daraja
X₁,x₂,x₃...x_n-har bir davrdagi hodisalarni ifodalovchi ko’rsatkichlarning mutlaq darajasi
n – davrlar soni
Momentli dinamika qatorlarida darajalarning soni va davr oraliqlariga bog’liq holda bo’lsa, o’rtacha miqdor darajasi quyidagi tartibda hisoblanadi:

1. 
   Momentli dinamika qatorlari darajasi 3 va undan ko’p bo’lib,qator oralari teng bo’lsa, u holda darajalarning mutlaq o’otacha miqdori o’rtacha xronologik formula yordamida aniqlanadi:
   

X₁,X₂,…Xn- har bir davr boshiga mavjud bo’lgan hodisalarni ifodalovchi ko’rsatkichlarning mutlaq darajalari

n-1 – qatorlardagi darajalar soni 1 ga kamaytirilgan miqdor

2. 
   Momentli dinamika qatorlari darajasi 3 va undan ko’p bo’lib,qatorlar oralig’idagi vaqt o’zaro teng bo’lmasa, u holda o’rtacha tortqichli arifmetik miqdorlar formula yordamida aniqlanadi:
   

3. 
   Momentli dinamika qatorda davr boshi va davr oxiriga malumotlar berilgan bo’lsa, u hodda o’rtacha oddiy arifmetik miqdorlar formula yordamida aniqlanadi: