Rivojlanishni boshqarish penetrantlik ekspressivlik. Genetik jarayonlarni tizimli nazorati. Mundarija: Kirish

GENETIK KODNING TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI. Genetik kod — irsiy axborotni nuklein kislotalar molekulasida nukleotidlar ketma-ketligi tartibida yozishning tirik organizmlarga xos boʻlgan yagona sistemasi. Dezoksiribo-nuklein kislotasi (DNK) molekulasida maʼlum tartibda joylashgan muayyan sondagi nukleotidlar sintezlanayotgan oqsil zanjirining tarkibidagi aminokislotalar xili, soni, ularning joylashish tartibini belgilab beradi. DNK molekulasidagi nukleotidlar 4 xil boʻlib, ular adenin-A, timin-T, guanin-G va sitozin-S (inglizcha: C) lardan iborat. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi, lekin tirik organizmlardagi oqsillar tarkibiga 20 ta aminokislota kiradi.
Hujayrada oqsilning sintez qilinishi jarayonida uning tarkibidagi har bir aminokislotaning joylanishi uchta nukleotid tomonidan kodlanadi. Uni triplet (uchlik) yoki kodon deb ataladi. Demak, DNK molekulasidagi kodonlarning joylashish tartibi ular sintez qiladigan oqsil molekulasi tarkibidagi aminokislotalarning joylashish tartibini ifodalaydi. Oqsil molekulasida aminokislotalar soni qancha boʻlsa, DNK ning shu oqsilni ifodalovchi, yaʼni sintez qilinishini taʼmin etuvchi qismi boʻlgan gen ham shuncha kodondan tashkil topadi.
Oqsilning sintezida DNK va uning qismi boʻlgan gen emas, balki boshqa nuklein kislota — ribonuklein kislota (RNK) ishtirok etadi. U uch xil: informatsion — iRNK, transport — tRNK va ribosoma — rRNK. iRNK DNK asosida sintez qilinib undagi genetik axborotni ribosomalarga olib keladi, iRNK tarkibida ham DNK dagi kabi 4 xil nukleoidlar mavjud. Ularning uchtasi — A, G, S DNK dagi kabi, fakat iRNK da T ning oʻrniga U-uratsil uchraydi; tRNK sitoplazmadagi aminokislotalarni ribosomalarga yetkazib beradi. Ribosomalarda aminokislotalar maʼlum tartibda ketma-ket ulanib polipeptid zanjir sintezlanadi. Ularning maʼlum sonda birikishi tufayli oqsillar hosil boʻladi. Oqsillar organizm belgi va xususiyatlarining rivojlanishida ishtirok etadi.
Hoz. vaktda barcha aminokislotalarning kodonlari aniklangan. 20 xil aminokislotalarning ikkitasi faqat bir xil kodon b-n, qolganlari esa ikki va undan ortiq kodonlardan bittasi orqali kodlanadi. Mas, lizin aminokislotasi AAA yoki AAG, serii esa — UTSU yoki UTSS bilan kodlanadi. 64 tripletdan 3 tasi — UA A, UA G, UGA aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjir sintezi tugaganini bildiradi. Ular terminatsiya signalini beradi.
G. k.ning tuzilishi va funksional belgi hamda xususiyatlari barcha organizmlarga xos, universal xossalarga ega va turgun boʻladi. Genetik kodning tuzilishi uning triplet bo'lishi, ya'ni kodonlar deb ataladigan azotli asoslarning tripletlaridan (uchliklaridan) iboratligi bilan tavsiflanadi. Bitta kodon bitta aminokislotaning polipeptid zanjiridagi joylashuvini belgilaydi (13-jadval). Genetik kodning xususiyatlariga kelsak, u bir-biriga mos kelmaydigan, chiziqli, tinish belgilarisiz ("vergul"), kodonlar orasidagi bo'sh joylarni ta'minlaydi va buziladi.Bir-biriga mos kelmaydigan genetik kod har qanday azotli asos faqat bitta kodonning a'zosi ekanligini anglatadi. Bir vaqtning o'zida ikkita kodonda azotli asos mavjud emas. Masalan, AAGAUAGZA ketma-ketligida uchta AAG, AUA, HCA kodonlari bor, lekin AAG, AHA, GAU va boshqalar emas.

Azotli asoslarning tripletlari ko'rinishidagi kodonlar uzluksiz ergashadi. Kodonlar orasida bo'sh joylar yo'q.Kodning degeneratsiyasi bir xil aminokislota bir vaqtning o'zida bir nechta kodonlar tomonidan kodlanishi mumkinligi bilan bog'liq. Bu metionin va triptofandan tashqari barcha aminokislotalar uchun amal qiladi, ular bitta kodonga mos keladi. Nihoyat, gen transkripsiyasi (azotli asoslarning tripletlarini o'qish) genning belgilangan nuqtasidan boshlanadi va sobit nuqtada ham tugaydi.