Rivojlanishi tarixidan

Buxoro  —  qadimiy,  tarixiy,  yodgorliklarga  boy  shahar.  Narshaxiy 
Buxoroning  Numijkat,  Bumiskat,  Madinat  us  —  Sufriya,  ya'ni  «Mis  shahar», 
Madinat  o't  —  tujjor,  ya'ni  «Savdogarlar  shahri»  degan  nomlari  borligini  aytadi: 
«Buxoro,  —  deb  davom  etadi  tarixchi,—  degan  nom  u  nomlarning  hdmmasidan 
ma'qulroqdir.  Xuroson  shaharlaridan  birontasi  ham  bunchalik  ko'p  nomga  ega 
emas.  Bir  xddisda  Buxoro  nomi  Foxira  bo'lib  qolgan.  CHunki  «Qiyomat»  kuni 
Buxoro  shahri  o'zida  shahidlarning  ko'pligi  bilan  faxr  qiladi»  (BT,  28-bet). 
Buxoroning  Foxira  deyilishi  dinga  qorilgan  afsona,  albatta,  ikkinchidan,  arab 
grafikasi  oqibatidir.  Buxoro  nomi  «Abdullanoma»  va  boshqa  bir  qator  asarlarda 
«Vixara»  tarzida  keltirilib,  otashparastlar  ibodat  qiladigan  joy  ta'riflanadi.  Uning 
etimologiyasi xam bor. 
Xalqda  Buxoro  —  Bog'ora  degan  rivoyat  ham  bor.  Buxoro  so'zining 
etimologiyasi aniq 
emas. 
Buxoro — sanskritcha vixara so'zidan olingan bo'lib, «ibodatxona» ma'nosini 
bildiradi,  degan  fikr  bor.  V.  A.  Livshitsning  fikricha,  vixara  so'zi  so'g'd  tilida 
parxar  shaklida  kirgan.  Hofizi  Tanish  Buxoriyning  yozishicha,  «Buxoro»  so'zi 
buxor so'zidan kelib chiqqan bo'lib,O'tparastlar  tilida  «ilm  makoni» demakdir.  Bu 
talaffuz  uyg'ur  va  xitoy  butparastlarining  tiliga  yaqindir,  chunki  (ularda)  sig'inish 
joylari bo'lgan ma'budalarni «buxor» deb ataydilar. Buxoro shaxrining nomi aslida 
Lumijkat  bo'lgan  (Hofizi  Tanish  Buxoriy,  «Abdullanoma»,  1-  jild.  T.,  1966,  273- 
bet). 

---

Buxorotoponimi  yolg'iz  emas.  XI  —  XII  asrlarda  Balx  shahri  atrofida 
Navbahor  ibodatxonasi  bo'lgan.  Navbaxor  «erta  bahor»  emas,  balki  «YAngi 
ibodatxona»  demakdir.  Buxoro  shahri  etimologiyasi  bilan  Hindistondagi  Bixar 
shtatining  etimologiyasi  birdir  (V.  A.  Nikonov).  V.  V.  SHostakovich  Sibirdagi 
Buxoro nomli daryoni tilga oladi. 
Buxoro  yaqinida  dul  Buxoro  (Jul  Buxoro)  nomli  qishloq  bo'lgan.  Buxoro 
viloyatlaridan  biri  Buxorxitfar  (Najar  —  xatfar)  deb  atalgan.  (Buxoro  hokimlari 
«buxorxudot»  deyilar  edi.)  Bekobod  yaqinida  Buxorolik,  Janubiy  Uralda 
Buxorocha  degan  soy,  Qashqadaryo  viloyatida  (Kitob,  G'uzor)  Buxor  —go'por, 
Buxori,  Xo'jaburxori  nomli  mahalla,  joylar  bor.  SHunday  qilib,  Buxoro 
komponentli toponimlar bir qanchadir. Qadimgi turkiy runik yozuvida (Kulteginga 
bag'ishlangan  yodgorlikda)  Vuqarak  degan  joy  nomi  uchraydi  (Buqaraq  so'zi  ulis 
—  Buxoro  edi).  Bu  joy  nomiga  S.  E.  Malov  bemalol  Buxoro  deb  izoh  bergan. 
Akademik  B.  YA.  Vladimirtsov  o'sha  yodgorlikda  So'g'd  nomi  ham  uchrashini 
aytadi  va  Buqaraq  haqiqatan  Buxoro degan so'z bo'lsa, o'yrat  (oltoy) qahramonlik 
eposlarida  buxarin  cherik,  ya'ni  «Buxoro  qo'shinlari»  degan  so'zlar  uchraydi,  deb 
yozadi  (B.  YA.  Vladimirtsov,  «Geograficheskie  imena  orxonskix  nadpisey, 
soxranivshiesya  v  mongol’skom»,  Dokladn  Akademii  Nauk  SSSR,  Leningrad, 
1929,  Dokladn  AN  SSSR,  №  10,  171-bet).  Ba'zi  bir  tadqiqotchilar  Buxoro  so'zi 
sanskritcha  emas,  balki  eftalitcha  bo'lsa  kerak,  deb  hisoblaydilar.  Bunda  ular 
so'g'diy  yozma  hujjatida  Buxoro  so'zining  bosh  harfi  «P»  bilan  yozilganini  dalil 
qilib  keltiradilar  (V.  A.  Livshits,  K.  V.  Kaufman,  I.  M.  D’yakonov.  «O  drevney 
sogdiyskoy  pis’mennosti  Buxarn».  Vestnik  drevney  istorii,  §-  1,  1954,  150-163-
betlar). 
Buxoro  o'zining  ko'p  asrlik  tarixi  mobaynida  bir  necha  bor  yuksalish  va 
inqiroz davrlarini boshidan kechirdi, chet el istilochilarining qurboni bo'ldi. 
Moddiy  madaniyat  va  san'atning  shunchalik  xilma-xil  va  turli  davrga  oid 
yodgorliklari  to'plangan  bunday  shaharlar  juda  oz.  SHahar  SHarq  me'morlari 
yaratgan nodir arxitektura yodgorliklari bilan butun dunyoga ma'lumdir. 
Buxoroning  birinchi  tarixchilari  yozib  qoldirgan  afsonalardan  birida  Buxoro 
qal'asi  Siyovush  tomonidan  qurilgan  deb  aytiladi.  Siyovush  qadim  zamonlarda 
ilohiy  shaxs  sifatida  hurmatlangan,  keyingi  davrlarda  yaratilgan  she'riy  afsonaga 
ko'ra,  eron  shohi  va  turk  malikasining  farzandi  bo'lgan  Siyovush  Turon  shohi 
Afrosiyob tomonidan o'ldirilgan. 
VI asrda shahar, yuqorida ta'kidlanganidek, so'g'dcha nom bilan Numijkat deb 
atalgan  bo'lsa,  VII  —  VIII  asrlarda  Puxo,  Buxo,  Buge  deb  ham  nomlangan.  VII 
asrning ikkinchi yarmida arab istilochilari O'rta Osiyoga, shu jumladan, Buxoroga 
bostirib kira boshlaydilar. Amudaryoni birinchi bo'lib kechib o'tgan Ubaydulla ibn 
Ziyod 674 yilda Toshkentni egallab, Buxoroga bostirib kirady. 709 yilda Qutayba 
ibn  Muslimning  katta  lashkari  boy  va  yaxshi  mustahkamlangan  Buxoroni 
egallaydi. O'sha paytgacha shaharning to'rt, keyinchalik ettita darvozasi bo'lgan. 
VIII — IX asrlarda Buxoroda katta o'zgarishlar yuz berdi. 849 — 850 yillarda 
shahar  atrofi  II  darvozali  devor  bilan  o'raldi.  IX  asrda  mahalliy  Buxoro  boyonlari 
Ismoil Somoniy (892 — 907) boshchiligida tashabbusni o'z qo'llariga oldilar. Ular 
nisbatan  markazlashgan,  amalda  xalifalikdan  mustaqil  bo'lgan  feodal  davlat 
tuzdilar.  IX  —  X  asrlarda  u  iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan  o'rta  va  YAqin 
SHarqning asosiy shaharlaridan biriga aylandi. 
Bu davrlarda ijod qilgan 30 ga yaqin shoirning nomi tarixda saqlanib qolgan. 
Abu  Abdullo Rudakiy o'sha davrning eng  ulug' shoiri bo'lgan. Rudakiyning bizga 
ma'lum  bo'lgan  eng  ajoyib  asarlaridan  «SHarob  onasi»,  «Qarilikka  qasida»  larni 
tilga  olish,  qayd  etish  lozim.  O'rta  asrning  buyuk  entsiklopedist  olimlaridan  biri 
buxorolik  Abu  Ali  ibn  Sino  (980—1037  yillar)  edi.  Ibn  Sinoning  asosiy  asarlari 
bo'lgan  «Tib  qonunlari»,  «SHifo  kitobi»,  «Donishnoma»  va  b.  q.  asarlarida  uning 

---

tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari ifoda etilgan. 
1220  yilning  fevralida  Buxoro  CHingizxon  qo'shinlari  tomonidan  zabt  etildi. 
1370  yilda  esa  Temur  imperiyasi  tarkibiga  kirdi.  XIV  —  XV  asrlar  mobaynida 
Buxoro diniy  markaz vazifasini  bajardi. Ulug'bek tomonidan Buxoroda (1417  yil) 
va  G'ijduvonda  (1433  yil)  qurilgan  madrasalar  feodal  hukmdorning  ruhoniylarga 
e'tiqodi bilangina emas, balki  uning olim sifatyda  madaniy-ma'rifiy  faoliyati bilan 
ham bog'liqdir. 
XVI  —  XVII  asrlarda  Buxoro  sezilarli  darajada  gullab-yashnadi.  SHahar 
tubdan  qayta  qurildi,  me'morchilik  ansambllari  paydo  bo'ldi.  Bu  inshootlarning 
ko'plari  bizning  zamonimizgacha  saqlanib  qolgan.  Noyob  inshootlar  shaharda 
o'ziga  xos  me'morchilik  maktabi  vujudga  kelganligidan  dalolat  beradi. 
Qoraxoniylar  davrida  qurilgan  Jome'  masjidi  xarobalari  o'rnida  Kalon  masjidi 
(1514),  uning  qarshisida  esa  Mir  Arab  madrasasi  (1530—1536  yillar).  Baland 
Masjidi  va  Xo'ja  Zayniddin  masjidlari  barpo  etildi.  KO'hna  Buxoroning  eskirib 
qolgan  ko'plab  monumental  binolari  qayta  tiklandi  va  qisman  ta'mirlandi. 
CHSHahar  chekkalarida  ulkan  CHor  Bakr  ansambli,  xovuzlar,  sardobalar, 
ko'priklar,  karvonsaroylar  va  Bahovuddin  qishlog'ida  maqbaralar  qurildi.  Qad'a 
devoridan tashqaridagi Fayzobodda ajoyib xonaqoh (1598—1599 yillar) qurildi. U 
chiroyli  gumbazga,  ichki  tomoni  esa  ikki  qavat,  ganchga  o'yilgan  go'zal  naqshlar 
bilan bezatilgan. 
Buxoro  jahondagi  eng  ko'hna  shaharlardan  biri.  Olimlar  taxminida,  ayrim 
yozma  manbalarda shaharning  «yoshi»  har xil ko'rsatilgan edi, ammo O'zbekiston 
Fanlar akademiyasining Arxeologiya instituti tomonidan tarix fanlari doktori A. R. 
Muhdmmadjonov  boshchiligida  olib  borilgan  arxeologik  tekshirishlar  natijasida 
Buxoroning «yoshi» 2300 yil ekanligi aniqlanmoqda.