Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda qishloq xo’jaligini rivojlanish bosqichlari

3.2. Sut va gusht yo’nalishidagi Yevropa yutuqlarini viloyat hududida qo’llash yo’llari
Sut va gusht sohasidagi Yevropa yutuqlarini O‘zbekistonda qo‘llashning bir qancha usullari mavjud. Mana bir nechta takliflar:
1. Sut chorvachiligining zamonaviy usullarini joriy etish: Yevropa mamlakatlarida sut chorvachiligining dunyodagi eng ilg‘or usullari mavjud. O‘zbekiston bu tajribalardan o‘rganib, sigirlarni ko‘paytirish, oziqlantirish va sog‘ishning zamonaviy texnologiyalari va usullarini o‘zlashtirishi mumkin. Bu sut mahsuldorligini oshirish, sut sifatini yaxshilash va fermerlar uchun yaxshi daromad keltirishi mumkin.
2. Sifat nazorati chora-tadbirlarini amalga oshirish: Evropa mamlakatlarida sut va pishloq ishlab chiqarish uchun qattiq sifat nazorati choralari mavjud. O‘zbekiston ushbu chora-tadbirlardan saboq olishi va sut va pishloq mahsulotlarining muayyan xavfsizlik va gigiyena talablariga javob berishini ta’minlash uchun shunga o‘xshash standartlarni joriy qilishi mumkin.
3. Kichik hajmdagi pishloq ishlab chiqarishni rag'batlantirish: Evropaning ko'plab mamlakatlarida kichik hajmdagi pishloq ishlab chiqarishning kuchli an'analari mavjud bo'lib, bu pishloq navlarining xilma-xilligiga imkon beradi va mahalliy oziq-ovqat madaniyatini targ'ib qiladi. O‘zbekiston kichik ishlab chiqaruvchilarni o‘qitish va qo‘llab-quvvatlash orqali kichik hajmdagi pishloq ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi mumkin.
4. Pishloq turizmini targ‘ib qilish: Yevropa davlatlari pishloq turizmini targ‘ib qilish orqali pishloq ishlab chiqarish merosidan foydalanishgan. O‘zbekiston ham o‘zining mahalliy pishloq mahsulotlarini ta’kidlab, sayyohlar uchun pishloq ishlab chiqarish korxonalariga tashrif buyurishi va mahalliy pishloqdan tanovul qilishlari uchun imkoniyatlar yaratib berishi mumkin.
Yevropa mamlakatlarida sut va sut mahsulotlari ishlab chiqarishda boy an’analar mavjud bo‘lib, ularning O‘zbekistonga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan ba’zi yutuqlari:
1. Yuqori mahsuldor sutli qoramollarni ko'paytirish: Yevropa mamlakatlarida ko'p miqdorda sut beradigan yuqori mahsuldor sutli qoramol zotlari rivojlangan. O‘zbekiston bu yondashuvdan saboq olib, sut va pishloq yetishtirish uchun yuqori mahsuldor chorva zotlarini ko‘paytirishga e’tibor qaratishi mumkin.
2. Zamonaviy texnologiyani qabul qilish: Yevropa davlatlari sut va pishloq ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanadilar. Bunga sog'ish mashinalari, sovutish tanklari va pishloq ishlab chiqarish uskunalari kiradi. O‘zbekiston sut va pishloq ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligi va mahsuldorligini oshirish uchun ana shunday texnologiyani qo‘llashi mumkin.
3. Sifat standartlari va sertifikatlarini amalga oshirish: Evropa mamlakatlari sut va pishloq mahsulotlari uchun qat'iy sifat standartlari va sertifikatlarini ishlab chiqdilar. Bu mahsulotlarning xavfsiz va yuqori sifatli bo'lishini ta'minlaydi. O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan sut va pishloq mahsulotlari sifatini yaxshilash uchun shunga o‘xshash standartlar va sertifikatlar qabul qilinishi mumkin.
4. Qo'lda pishloq tayyorlashni rivojlantirish: Ba'zi Evropa mamlakatlari o'zlarining qo'lda pishloq tayyorlash usullari bilan mashhur. O‘zbekiston bu yondashuvdan saboq olishi va o‘ziga xos hunarmand pishloq tayyorlash usullarini ishlab chiqishi mumkin.
O‘zbekiston sut sanoatida sut va sut mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha Yevropa tajribasi va texnologiyasidan foydalanishning bir necha yo‘li mavjud:
1. Bilimlarni uzatish: Yevropa mutaxassislari seminarlar, seminarlar va oʻquv dasturlari orqali Oʻzbekiston sut sanoati bilan oʻz bilim va tajribalarini baham koʻrishlari mumkin. Bu O‘zbekistondagi sut yetishtiruvchi fermerlar va ishlab chiqaruvchilarning malaka va bilimlarini oshirishga yordam beradi.
2. Texnologiyalar transferi: sut va pishloqni qayta ishlash usullarini yaxshilash uchun Yevropa sut mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyasini O‘zbekiston sut sanoati bilan bo‘lishish mumkin. Bu sutni qayta ishlashda ishlatiladigan asbob-uskunalar va mashinalarni, masalan, pasterizatsiya texnologiyasi, pishloq ishlab chiqarish uskunalari va sifatni nazorat qilish tizimlarini o'z ichiga olishi mumkin.
3. Sifatni ta’minlash: Yevropa tajribasidan O‘zbekiston sut sanoatiga xalqaro standartlarga javob beradigan sifat kafolati tizimlarini joriy etishda yordam berish uchun foydalanish mumkin. Bu O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan sut mahsulotlari sifati va xavfsizligini oshirish, o‘z navbatida ularni xalqaro bozorlarga jozibador qilish imkonini beradi.
4. Bozorga kirish: Sut mahsulotlari sifati va xavfsizligini oshirish O‘zbekiston sut mahsulotlariga xalqaro bozorlarda talabning oshishiga olib kelishi mumkin. Yevropa tajribasi O‘zbekiston sut sanoatiga ushbu bozorlarga chiqish va ularning raqobatbardoshligini oshirish strategiyalarini ishlab chiqishda yordam berishi mumkin.
Yevropa sut va sut mahsulotlari ishlab chiqarish usullarini mahalliy dehqonchilik amaliyotiga va iste’molchilarning xohishlariga moslashtirishda O‘zbekiston bir qator muammolarga duch kelishi mumkin, jumladan:
1. Iqlim va tuproq sharoiti: O‘zbekistondagi ob-havo sharoiti va tuproq turi Yevropa sut chorvachiligining barcha turlariga mos kelmasligi mumkin. Bu sut va pishloq ishlab chiqarish barqaror bo'lishini ta'minlash uchun infratuzilma va texnologiyaga qo'shimcha sarmoyalarni talab qilishi mumkin.
2. Bilim va tajribaning etishmasligi: Mahalliy fermerlar Yevropa sut chorvachiligi amaliyotiga moslashish uchun zarur bilim va tajribaga ega bo'lmasligi mumkin. Bu hosildorlikning pasayishiga, mahsulot sifatining pasayishiga va ishlab chiqarish tannarxining oshishiga olib kelishi mumkin.
3. Madaniy va adabiy afzalliklar: O‘zbekistonning o‘ziga xos pazandachilik madaniyati bor, odamlar sut va pishloq mahsulotlarini turlicha afzal ko‘rishlari mumkin. Mamlakat mahalliy did va imtiyozlarga mos keladigan yangi mahsulotlarni ishlab chiqishi kerak bo'lishi mumkin.
4. Bozorga kirishning cheklanganligi: O‘zbekiston sut sanoati savdo cheklovlari va qoidalari tufayli Yevropa bozorlariga chiqmasligi mumkin. Bu mamlakatning o‘z mahsulotlarini eksport qilish va daromad olish imkoniyatlarini cheklashi mumkin.
5. Iqtisodiy muammolar: Yevropa sut chorvachiligi amaliyotiga moslashish uchun uskunalar, infratuzilma va texnologiyaga katta sarmoya kiritish talab qilinishi mumkin, bu esa barcha mahalliy fermerlar uchun bajarilmasligi mumkin. Bu sut sanoatida boylikning tengsiz taqsimlanishiga olib kelishi va sektorning umumiy o'sishini cheklashi mumkin.
O‘zbekiston so‘nggi yillarda sut sanoatini modernizatsiya qilish bo‘yicha faol ish olib bormoqda va sut mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash salohiyatini oshirish uchun texnik yordam va xalqaro ekspertlar bilan hamkorlik qilishga intilmoqda. Yevropa Ittifoqi bu borada O‘zbekistonga ma’lum yordam ko‘rsatdi, jumladan, mamlakatdagi kichik va o‘rta sut ishlab chiqarish korxonalarining raqobatbardoshligi va barqarorligini oshirishga qaratilgan “O‘zbekistonda sut sektori raqobatbardoshligini oshirish” loyihasi orqali. Ayrim Yevropa sut kompaniyalari bunday tashabbuslar doirasida O‘zbekiston bizneslari bilan hamkorlik qilgan bo‘lishi mumkin, ammo bu borada aniq ma’lumot bera olmayman.
O‘zbekiston hukumati sut va pishloq ishlab chiqarish bo‘yicha Yevropaning ilg‘or tajribalarini o‘zlashtirish uchun sut fermerlari va qayta ishlovchilarni rag‘batlantirishning bir necha yo‘li mavjud:
1. Ta'lim va malaka oshirishni rag'batlantirish: Hukumat fermerlar va qayta ishlovchilarga Yevropaning ilg'or amaliyotlari, ayniqsa gigiena va oziq-ovqat xavfsizligi standartlari bo'yicha treninglar va seminarlar o'tkazishi mumkin. Buni yevropalik mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirish mumkin.
2. Moliyaviy rag‘batlantirish: Hukumat Yevropaning ilg‘or tajribasini qo‘llashga tayyor bo‘lgan fermerlar va qayta ishlash korxonalariga subsidiyalar yoki past foizli kreditlar kabi moliyaviy imtiyozlar berishi mumkin. Bu uskunalar va jihozlarni yangilash xarajatlarini qoplashga yordam beradi.
3. Sifatni ta'minlash dasturlari: Hukumat fermerlar va qayta ishlovchilarni Yevropa standartlariga javob beradigan yuqori sifatli sut va pishloq ishlab chiqarishga undaydigan sifatni ta'minlash dasturlarini yaratishi mumkin. Bunga Yevropaning ilg‘or tajribalaridan foydalanishni rag‘batlantiruvchi sertifikatlar va yorliqlash sxemalari kirishi mumkin.
4. Yevropa kompaniyalari bilan hamkorlik: Hukumat sut va pishloq ishlab chiqarishga ixtisoslashgan Yevropa kompaniyalari bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatishi mumkin. Bu hamkorliklar texnik yordam va Yevropaning ilg‘or tajribalari bo‘yicha ekspertizadan foydalanish imkoniyatini taqdim etishi mumkin.
5. Marketing va rag'batlantirish: Hukumat sut va pishloq ishlab chiqarish bo'yicha Yevropaning ilg'or tajribalarini joriy etish orqali O'zbekistonning sut sanoatini rivojlantirishi mumkin. Bu O‘zbekiston sut mahsulotlarining xalqaro bozorlardagi obro‘sini oshirish va ushbu mahsulotlarga talabni oshirishga xizmat qilishi mumkin.
Chorvachilik sohasida xorij tajribasini joriy etish ko‘plab afzalliklar, jumladan naslchilik texnikasini takomillashtirish, hayvonlar salomatligini yaxshilash va mahsuldorlikni oshirish imkonini beradi.
Masalan, Yevropa mamlakatlarida sut mahsuldorligi yuqori va sifatli sut beradigan sog‘in qoramollar uchun ilg‘or naslchilik dasturlari mavjud. Qo'shma Shtatlar hayvonlarning o'sish sur'ati va sog'lig'ini yaxshilash uchun etarli protein va ozuqa moddalarini ta'minlaydigan hayvonlar uchun ozuqa ishlab chiqarish uchun ilg'or texnologiyalarga ega.
Bundan tashqari, Braziliya va Avstraliya kabi mamlakatlarda go'shtli qoramol va qo'y etishtirish uchun keng yaylov erlari va samarali yaylovlarni boshqarish tizimlari mavjud. Bu usullar o'xshash muhit va yaylov tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda foydali bo'lishi mumkin.
Ushbu xorijiy tajribalarni joriy etish orqali uy chorvachiligini yaxshilash, iste’molchilarning yuqori sifatli chorvachilik mahsulotlari va jahon bozoriga bo‘lgan talabini qondirish mumkin. Biroq, bunday usullarni qo'llashdan oldin mahalliy ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish muhimdir.
- Yangi Zelandiya iqlim o'zgarishiga sabab bo'lgan issiqxona gazlaridan biri bo'lgan kamroq metan ishlab chiqaradigan qoramollarni ko'paytirish uchun kam metanli naslchilik dasturini ishlab chiqdi.
- Yaponiyada Rakuno Gakuen universiteti yuqori mahsuldor va kasalliklarga chidamli sigirlarni ko‘paytirishning yangi texnikasini ishlab chiqdi. Texnika eng yaxshi sut beradigan sigirlarning klonlarini ishlab chiqarishni va mahsuldorlikni va kasalliklarga chidamliligini oshiradigan xususiyatlarni tanlashni o'z ichiga oladi.
- Yaponiyada antibiotiklar va gormonlar sarfini minimallashtirgan holda yuqori sifatli mol go‘shti yetishtirish uchun “Miyakojima Kuroge Vashu” tizimi deb nomlanuvchi kam mahsuldor qoramollarni boshqarish va ko‘paytirish usuli joriy etildi.
- Xitoy, Vetnam va Tailand kabi Osiyo-Tinch okeani mamlakatlari qisqichbaqalar uchun yuqori zichlikdagi akvakultura tizimini qo'llagan. Bu tizim fermerlarga suv sathining kvadrat metriga ko‘proq qisqichbaqa yetishtirish va shu orqali hosildorlikni oshirish imkonini beradi.
Biroq, odatda, qabul qilishdan oldin har qanday yangi amaliyotni chuqur o'rganish va uning hayvonlar farovonligi, atrof-muhit va inson salomatligiga potentsial ta'sirini diqqat bilan baholash tavsiya etiladi. Bu hayvonotshunoslik, veterinariya, ekologiya va sog'liqni saqlash kabi turli sohalardagi mutaxassislar o'rtasidagi hamkorlikni, shuningdek, tegishli hukumat qoidalari va nazoratini o'z ichiga olishi mumkinChet ellik chorvachilik amaliyotini qabul qilish bir qancha potentsial foyda keltirishi mumkin, masalan:
1. Samaradorlikni oshirish: Xorijiy chorvachilik amaliyotlari hayvonlarni ko'paytirish uchun zarur bo'lgan vaqt va resurslarni qisqartirish orqali chorvachilik samaradorligini oshirishi mumkin.
2. Hayvonlarning salomatligini yaxshilash: Muqobil amaliyotlarni qabul qilish hayvonlar kasalliklarining oldini olish va davolashga yordam beradi, bu esa hayvonlar salomatligi va mahsuldorligini oshirishga olib keladi.
3. Sifatni oshirish: Turli xil amaliyotlarni birlashtirish go'sht, sut va tuxum kabi hayvonot mahsulotlari sifatini yaxshilashga olib kelishi mumkin.
4. Bozor imkoniyatlarini kengaytirish: Xorijiy chorvachilik amaliyotini qabul qilish jahon bozorida talab qilinadigan yangi chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish imkonini berish orqali yangi bozor imkoniyatlarini ochishi mumkin.

Chorvachilik sohasining ichki imkoniyatlarini oshirish bo‘yicha choratadbirlarning izchil amalga oshirilib borilayotganligi, shuningdek, ularga davlat tomonidan tizimli yordam ko‘rsatilib kelinayotganligi chorva mollari bosh sonining ko‘payishiga, ichki iste’mol bozorlarini chorvachilik mahsulotlari bilan to‘ldirishga imkon yaratdi.
2022– yilning yanvar–dekabr oylarida chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish hajmi 19 112,1 mlrd. so‘mni yoki 2021– yilning mos davriga nisbatan 104,4 % ni tashkil qildi. Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy xajmida chorvachilik mahsulotlarining ulushi 45,7 % ni tashkil etdi.
2022– yilning yanvar–dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan tirik vaznda 3132,1 ming tonna go‘sht (2021– yilning yanvar–dekabriga nisbatan 4,3 % ga ko‘p), 1378,4 ming t. sut (4,3 % ga ko‘p), 1682,6 mln. dona tuxum (6,9 % ga ko‘p), va 1682,6 t. baliq (-6,1 % ga kam) ovlandi.

2022– yilning yanvar–dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan tirik vaznda 313,2 ming tonna go‘sht (2021– yilning yanvar–dekabriga nisbatan 4,3 % ga ko‘p), yetishtirildi. Go‘sht yetishtirish ko‘rsatkichlari xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha tahlil etilganda, go‘sht yetishtirish umumiy hajmidan 81,0 % dehqon tomarqa xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelganini qayd etish zarur
2022– yilning yanvar–dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 1280,9 mln. dona tuxum (2021– yilning yanvar–dekabriga nisbatan 6,9 % ga ko‘p) yetishtirildi. Tuxum yetishtirish ko‘rsatkichlari xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlil etilganda, tuxum yetishtirish umumiy hajmidan 56,1 % dehqon