Rivojlangan mamlakatlarda valyuta bozori xususiyatlari Reja Kirish Asosiy qism

Jahon valyuta bozorining konyuktura mexanizmi va unga ta’sir etuvchi omillar

Jahon valyuta bozori, dunyoning ko'plab tarmoqlari kabi tijorat bozori, ikkita muhim funktsiyani bajaradi: tarqatish va rag'batlantiruvchi. Tarqatish quyidagicha: aylanishlar jahon tovar va tijorat bozorining barcha segmentlari vositachilik qiladi jahon pul bozori va valyuta kurslarining o‘zgarishi belgilab beradi tovar-pul oqimlarini alohida-alohida taqsimlash nisbati davlatlar tomonidan olingan.
Valyuta bozoridagi tovarlar assortimenti o'z pul belgilariga ega bo'lgan mamlakatlar soniga mos keladi. Biroq ayrim davlatlarning bir qator banknotalari valyuta bozorlarida muomalada bo‘lmaydi, ular konvertatsiya qilinmaydigan valyutalar deb ataladi.
Agar bir davlatning banknotalari boshqa davlatlarning turli valyutalariga almashtirilsa, bunday valyuta erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta deb ataladi.
Bozor kon'yunkturasi - bozorda rivojlanayotgan va talab va taklif darajalari, bozor faolligi, narxlar, sotish hajmlari, beta foizlar harakati, dindik potoyre, ijaradan dividend to'lash, valyuta kursi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy vaziyat. Opportunistik bozor harakat omillariga bog'liq bo'lib, ularning asosiylari: iste'molchilarning pul doksolari, tovarlar bahosi, talab va taklif nisbati, qimmatli qog'ozlar bahosi, ix rentabellikdir.
Konyunktura vazifalari:

• 
  Bozorning integratsiyasi va differentsiatsiyasi, bozor kon'yunkturasining tipologiyalari va bozor holatining gradatsiyasi;
  
• 
  Bozor miqyosi (turi) xususiyatlari;
  
• 
  Rivojlanishning asosiy nisbatlarini baholash va tahlil qilish;
  
• 
  Bozor jarayonlarining rivojlanish tendentsiyalarini va barqarorligini aniqlash, tahlil qilish va prognozlash;
  
• 
  Rivojlanishning davriyligi va mavsumiyligini baholash;
  
• 
  Ratsional farqlarni baholash;
  
• 
  Tadbirkorlik faoliyatini baholash;
  
• 
  Bozorni monopollashtirish va raqobat darajasini tahlil qilish.
  

Umuman olganda, valyuta bozori kon'yunkturasini o'rganish uchun bozor kon'yunkturasini tahlil qilishning barcha umume'tirof etilgan usullari qo'llaniladi. Biroq, valyuta bozorining bir xilligi tufayli uni tahlil qilish usullari diapazoni tizimli tahlil, ekspert baholashlari va vaqt seriyalarini tahlil qilish usullari bilan cheklanishi mumkin.

Offshor valyuta bozori sharoitlari oddiy vaqt seriyasi dinamikasi bo'lib, unda seriya darajalari kunlik spot valyuta kurslari hisoblanadi. Shuning uchun bunday bozor kon'yunkturasini tahlil qilish uchun vaqt seriyalarini tahlil qilishning barcha usullari qo'llaniladi. Qaror qabul qilish va joriy bozor holatini baholash uchun dinamikani tahlil qilish zarur.

Mamlakat valyuta bozori kon'yunkturasi ko'p jihatdan umumiy iqtisodiy vaziyatga bog'liq. Milliy valyuta kursining tebranishlari nafaqat iqtisodiy, balki mamlakatda ro'y berayotgan siyosiy o'zgarishlarning juda nozik iqtisodiy barometridir. Bundan tashqari, qoida tariqasida, ular o'z oqibatlaridan oldinda va ba'zi hollarda spekulyativ xususiyatga ega.
Valyuta kon'yunkturasini prognoz qilish - bu mumkin bo'lgan valyuta kursi va samarali operatsiyalar hajmini aniqlash maqsadida valyuta bozorining rivojlanish istiqbollarini baholash.
Prognozning asosiy vazifasi kelajakda ma'lum bir vaqt ichida valyuta bozoriga ta'sir qiluvchi omillarning rivojlanish tendentsiyalarini aniqlashdan iborat. Vaziyatni prognoz qilish valyuta bozori holatini tahlil qilish natijalariga asoslanadi. Valyuta kon'yunkturasining prognozi ehtimoliy natija bo'lib, quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

1. 
   Prognoz davrini tanlash.
   
2. 
   Prognozlash parametrlarini aniqlash
   
3. 
   Prognozlash usullarini tanlash.
   
4. 
   Bashoratli parametrlarni hisoblashni amalga oshirish.
   
5. 
   Prognozni talqin qilish.
   

Valyuta bozoridagi vaziyat eng beqarorlardan biri hisoblanadi, shuning uchun prognoz vaqtini belgilash muhim qadamdir. Qoida tariqasida, valyuta kon'yunkturasining qisqa muddatli prognozlari (1 kunlik, haftalik, o'n kunlik, oylik) spot kurs prognozi bilan bog'liq. Ayirboshlash kursidagi o'zgarishlarni hisobga olgan holda bozorda valyuta vositachisining xatti-harakatlarini tanlash uchun qisqa muddatli prognoz zarur.

Forvard bitimlarini tuzish va forvard kursini baholash uchun o'rta muddatli prognoz (oy, chorak, yil) zarur.

Vaziyatning uzoq muddatli prognozi, birinchi navbatda, vositachi kompaniyaning strategiyasini tanlash va umuman bozordagi vaziyatning o'zgarishini ekspert baholash bilan bog'liq. Shuning uchun uzoq muddatli prognoz valyuta kurslari tendentsiyasini baholash bilan bog'liq emas, balki asosan valyuta bozoridagi vaziyatning sifat o'zgarishlarini o'rganishga qaratilgan.
Prognozlash davrini tanlagandan so'ng, prognozlash parametrlarini aniqlash bosqichi keladi. Ushbu bosqichda bozorning taxminiy segmenti va vaziyatni tavsiflovchi ko'rsatkichlar aniqlanadi. Qisqa muddatli va o'rta muddatli prognozlar uchun kon'yukturani baholashning asosiy ko'rsatkichlari sifatida valyuta kursi dinamikasi darajalari va ko'rsatkichlari qo'llaniladi. Bundan kelib chiqqan holda, valyuta bozorini qisqa muddatli va o'rta muddatli prognozlashning asosiy usullari statistik prognozlash usullari: harakatlanuvchi o'rtacha, eng kichik kvadratlar usuli va ekspert baholashning statistik usullari hisoblanadi.
2021-yilda O‘zbekiston ichki valyuta bozorida talab taklifdan 3,2 milliard dollarga – 22,9 milliard dollarga nisbatan 26,1 milliard dollarga oshdi. Xalqaro o‘tkazmalar hajmi 34 foizga o‘sib, 8,1 milliard dollarni tashkil etdi. So‘m dollarga nisbatan atigi 3,4 foizga qadrsizlandi.
Ichki valyuta bozoridagi talabning umumiy hajmi 2019 va 2020-yillarga nisbatan mos ravishda 1,7 va 1,3 baravarga oshib, 26,1 milliard dollarni tashkil etdi. Kompaniyalar 21,4 milliard dollarga valyuta sotib oldi, jismoniy shaxslar esa 4,6 milliard dollarga sotib oldi.
2021-yilda ichki valyuta bozoridagi vaziyat yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlari va tashqi bozorlardagi qulay sharoitlar fonida xorijiy valyutaga talab va taklifning bir vaqtning o‘zida o‘sishi bilan tavsiflandi. Bu haqda O‘zbekiston Markaziy banki hisobotida aytiladi. O‘tgan yili eksport tushumlari (oltin eksportidan tashqari) 34 foizga o‘sib, 11,6 milliard dollarni, import to‘lovlari esa 25 foizga o‘sib, 25,7 milliard dollarni tashkil etdi.
T a’minot hajmi 1,6 baravar oshdi – 22,9 milliard dollargacha (2020 yilda – 14,3 milliard dollar, 2019 yilda – 11,7 milliard dollar). Shunday qilib, talab taklifdan 3,2 milliard dollarga oshib ketdi (2020 yilda farq 5,2 milliard dollar, 2019 yilda — 3,79 milliard dollarni tashkil etgan).
Bu davrda korxonalar tomonidan 11 milliard dollarlik xorijiy valyuta sotilgan, bu oʻtgan yilga nisbatan 1,7 barobar koʻp (6,7 milliard). Banklar va jismoniy shaxslar tomonidan chet el valyutasini sotish hajmi 7,4 milliard dollarga yetdi, bu 2020 yilga (5,1 milliard dollar) nisbatan 44 foizga ko‘pdir.
2019-2021 yillarda yuridik shaxslar tomonidan birja va birjadan tashqari bozorlarda chet el valyutasini xarid qilish (ming dollarda).

Import asosan konvertatsiya qilingan mablag‘lar – 59,9 foizi, xorijiy valyutadagi o‘z mablag‘lari – 24,5 foizi va xorijiy valyutadagi kreditlar hisobiga moliyalashtirildi. 2020-yilda xuddi shunday ko‘rsatkichlar mos ravishda 57,5%, 24,2% va 18,3% edi.

2020-2021 yillarda importni moliyalashtirish manbalari.
Xorijiy valyutaning asosiy qismi ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalar, tovar va xomashyo importiga – 57 foizi, tashqi kreditlarni qaytarish – 20 foizi, xalq iste’moli tovarlari va dori-darmonlar importi – 20 foizi, xorijiy investorlar daromadlarini repatriatsiya qilish uchun – 1 foizga sotib olingan. %, boshqa maqsadlar uchun - 2% .
2021-yil davomida chet el valyutasini xarid qiluvchi kompaniyalarning oʻrtacha oylik soni 9887 tani tashkil etdi, bu 2019 va 2020-yillarga nisbatan mos ravishda 48% va 39% ga koʻp (2019-yilda – 6686 ta, 2020-yilda – 7137 ta).