Rivojlangan mamlakatlarda valyuta bozori xususiyatlari Reja Kirish Asosiy qism

Rivojlanayotgan mamlakatlar va ularning valyuta siyosati

Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi pul-kredit siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin bu vositalarni qo`llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari, iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi.
Har bir rivojlanayotgan davlat oʻzining pul-kredit siyosatini olib borar ekan, qoida tariqasida toʻlov balansi taqchilligini tenglashtirish, importni cheklash va tovarlar eksportini ragʻbatlantirish, milliy valyuta zaxiralarini himoya qilishga intiladi. Buning uchun pul-kredit siyosatining quyidagi asosiy usullaridan foydalaniladi.

1. 
   Valyuta kursini turli rejimlardan – qat’iy, suzib yuruvchi, ko’p martalik, shuningdek devalvatsiya va vaqti-vaqti bilan revalvatsiya qilish yo’li bilan tartibga solish. Ko'p valyuta kurslari qo'llaniladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyutalarning devalvatsiyasi ko'pincha majburiydir. Xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarning pul birligi biriktirilgan rivojlangan davlatning yetakchi valyutasining qadrsizlanishi avtomatik ravishda uning kursining pasayishiga olib keladi. Chet el uskunalari va boshqa tovarlarga qaramlik tufayli devalvatsiya importni cheklamaydi. Bundan tashqari, devalvatsiya tufayli import qilinadigan tovarlar narxining oshishi inflyatsiyani oshiradi. Bundan tashqari, suzuvchi valyuta kursining keskin tebranishlari uning pasayishining to'lov balansiga ijobiy ta'sirini kamaytiradi.
   
2. 
   To'lov balansining joriy va moliyaviy operatsiyalariga valyuta cheklovlarining turli shakllari. Ular milliy iqtisodiyotni himoya qilish va to'lov balansini tenglashtirish uchun faol foydalaniladi. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta cheklovlari milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga u yoki bu darajada yordam beradi. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarini qamrab oluvchi mintaqaviy iqtisodiy va valyuta guruhlari doirasida valyuta cheklovlari asosan bekor qilindi, lekin uchinchi mamlakatlarga nisbatan qo'llaniladi.
   
3. 
   Valyuta zahiralarini tejash maqsadida davlatlararo toʻlov va kliring shartnomalarini tuzish (Osiyo kliring ittifoqi, Gʻarbiy Afrika kliring markazi va boshqalar).
   
4. 
   Toʻlov balansi taqchilligini qoplash uchun oʻz valyuta guruhlarini, qoʻshma valyuta fondlarini yaratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarning valyuta hamkorligini va integratsiyasini rivojlantirish.
   

Iqtisodiy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida valyuta integratsiyasi quyidagilarga qaratilgan:
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida integratsiya jarayonlarining normal rivojlanishi sharti bo‘lgan valyuta barqarorligini ta’minlash;
yangi ozod mamlakatlarni iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlar valyuta bozorlaridagi salbiy jarayonlardan himoya qilish.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta integratsiyasi, qoida tariqasida, o'zining boshlang'ich bosqichida bo'lib, hali pishmagan shakllar bilan tavsiflanadi. 90-yillarning oʻrtalarida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining aksariyat davlatlarini birlashtirgan 30 ga yaqin valyuta guruhlari mavjud edi. Ular doirasida valyuta kliringi, toʻlov birlashmalari, pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish, maʼlumotlar almashinuvi, statistikani takomillashtirish boʻyicha turli shartnomalar imzolandi. UNCTAD shafeligida rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida koʻp tomonlama toʻlovlar va valyuta hamkorligi boʻyicha kelishuvlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus qoʻmita tashkil etilgan.
Bir qator yosh davlatlarning pul-kredit siyosatida rivojlangan davlatlar boshchiligidagi valyuta guruhlarida ishtirok etishlari alohida o'rin tutadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin oltita valyuta guruhlari mavjud edi: sterling, dollar, frantsuz franki, portugal eskudosi, ispan pesetasi va golland gulderi. Guruhlar ichidagi munosabatlar bir yetakchi davlatning iqtisodiy va siyosiy hukmronligi va uning valyutasi asosida qurilgan.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi pul-kredit siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin bu vositalarni qo`llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari, iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi. Pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishi - ko'proq rivojlangan mamlakatlarga valyuta-iqtisodiy qaramlikni zaiflashtirish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga intilish. Bu quyidagi o'ziga xos shakllarda o'zini namoyon qiladi:

• 
  Yosh davlatlarning valyutalarini hozirgi vaqtda parchalanib ketgan valyuta zonalarini boshqargan rivojlangan mamlakatlar valyutalaridan ajratish (funt sterlingi, portugal eskudosi va boshqalar). Ushbu valyutalarning o'rnini, qoida tariqasida, aqsh dollari egalladi. Ammo ba'zi rivojlanayotgan mamlakatlar 1971 va 1973 yillarda uning devalvatsiyasi munosabati bilan o'zlarining pul birliklarini dollarga biriktirishdan bosh tortdilar. Va valyuta kursini turli valyuta savatlari asosida belgilashga kirishdi. Fransuz franki zonasiga aʼzo boʻlgan 14 ta davlat (avvalgi valyuta guruhlari ichida qolgan yagona davlat) oʻz valyutalarini frankga biriktirishda davom etmoqda;
  
• 
  Neft eksport qiluvchi ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar valyutalarining xalqaro to‘lovlarga kiritilishi (masalan, quvayt dinori opekga a’zo mamlakatlarning xorijiy qarz oluvchilarga kreditlari valyutasi bo‘lib xizmat qiladi);
  
• 
  Rivojlanayotgan mamlakatlar, xususan, neft eksportchilari (arab dinori, islom dinori, markaziy amerika pesosi, and pesosi va boshqalar) integratsion guruhlari doirasida mintaqaviy valyuta birliklarining paydo bo‘lishi;
  
• 
  Rivojlanayotgan mamlakatlar ehtiyojlarini qondirish uchun valyuta-moliya tashkilotlari (banklar, fondlar) yaratish (Musulmon taraqqiyot banki va boshqalar).
  

Har bir rivojlanayotgan davlat iqtisodiy vaziyatni tartibga solish bilan bog'liq holda o'z pul-kredit siyosatini olib borar ekan, qoida tariqasida to'lov balansi taqchilligini tenglashtirishga, importni cheklash va tovarlar eksportini rag'batlantirishga, milliy valyuta zaxiralarini himoya qilishga intiladi. Buning uchun pul-kredit siyosatining quyidagi asosiy usullaridan foydalaniladi.

1. 
   Valyuta kursini turli rejimlardan – qat’iy, suzib yuruvchi, ko’p martalik, shuningdek devalvatsiya va vaqti-vaqti bilan revalvatsiya qilish yo’li bilan tartibga solish. Ko'p valyuta kurslari qo'llaniladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyutalarning devalvatsiyasi ko'pincha majburiydir. Xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarning pul birligi biriktirilgan rivojlangan davlatning yetakchi valyutasining qadrsizlanishi avtomatik ravishda uning kursining pasayishiga olib keladi. Odatda rivojlanayotgan mamlakatlar valyutalarining devalvatsiyasi ularning eksportga ta'siri nuqtai nazaridan samarasiz, chunki eksport ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kapital qo'yilmalar zarur. Chet el uskunalari va boshqa tovarlarga qaramlik tufayli devalvatsiya importni cheklamaydi. Bundan tashqari, devalvatsiya tufayli import qilinadigan tovarlar narxining oshishi inflyatsiyani oshiradi. Bundan tashqari, suzuvchi valyuta kursining keskin tebranishlari uning pasayishining to'lov balansiga ijobiy ta'sirini kamaytiradi.
   
2. 
   To'lov balansining joriy va moliyaviy operatsiyalariga valyuta cheklovlarining turli shakllari. Ular milliy iqtisodiyotni himoya qilish, to'lov balansini tenglashtirish (kapitalning chiqib ketishini cheklash, chet elga transferlarni cheklash orqali) uchun faol foydalaniladi. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta cheklovlari milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga u yoki bu darajada yordam beradi, ayniqsa uni qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirishning boshqa choralari, masalan, savdoni cheklash, foiz stavkalarini pasaytirish bilan birlashtirilsa. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarini qamrab oluvchi mintaqaviy iqtisodiy va valyuta guruhlari doirasida valyuta cheklovlari asosan bekor qilindi, lekin uchinchi mamlakatlarga nisbatan qo'llaniladi.
   
3. 
   Valyuta zahiralarini tejash maqsadida davlatlararo toʻlov va kliring shartnomalarini tuzish (Osiyo kliring ittifoqi, Gʻarbiy Afrika kliring markazi va boshqalar).
   
4. 
   Toʻlov balansi taqchilligini qoplash uchun oʻz valyuta guruhlarini, qoʻshma valyuta fondlarini yaratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarning valyuta hamkorligini va integratsiyasini rivojlantirish. Iqtisodiy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida valyuta integratsiyasi quyidagilarga qaratilgan:
   

• 
  Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida integratsiya jarayonlarining normal rivojlanishi sharti bo‘lgan valyuta barqarorligini ta’minlash;
  
• 
  Yangi ozod mamlakatlarni iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlar valyuta bozorlaridagi salbiy jarayonlardan himoya qilish.
  

Bir qator yosh davlatlarning pul-kredit siyosatida rivojlangan davlatlar boshchiligidagi valyuta guruhlaridagi ishtiroki alohida o'rin tutadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin oltita valyuta guruhlari mavjud edi: sterling, dollar, frantsuz franki, portugal eskudosi, ispan pesetasi va golland gulderi. Guruhlar ichidagi munosabatlar bir yetakchi davlatning iqtisodiy va siyosiy hukmronligi va uning valyutasi asosida qurilgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarning pul-kredit integratsiyasi jarayoni to'siqlarga duch keladi. Ular orasida - ishtirokchi-mamlakatlarning o'z suveren huquqlarini milliy yuqori valyuta organlariga berishni istamasligi; mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi tafovut va ularning ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishidagi farqlar tufayli pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi; tashqi omillarning, ayniqsa jahon iqtisodiyotining davriy va tarkibiy inqirozlarining beqarorlashtiruvchi ta'siri.
Rivojlanayotgan mamlakatlar milliy iqtisodlarining uzoq muddatli ona mamlakatga yo'naltirilganligi, rivojlangan mamlakatlarning o'z iqtisodlari ustidan amaldagi nazoratini saqlab qolishi, milliy valyuta va moliya-kredit tizimlarining zaif rivojlanganligi sababli tarqoq bo'lganligi to'siqdir. valyuta va kreditning xorijiy banklar.

3.