Rivojlangan davlatlar davlat byudjeti, tuzulishi, shakllanish manbalari va mablag’laridan foydalanish yo’nalishlari

Rivojlangan davlatlar davlat byudjeti, tuzulishi, shakllanish manbalari va mablag’laridan foydalanish yo’nalishlari

Reja

1. 
   Davlat byudjeti va byudjet tizimini boshqarishning jahon amaliyoti
   
2. 
   Fransiya davlat byudjet tizimini boshqarish tamoyillari
   
3. 
   Fransiya davlat byudjetini tayyorlashning ma’muriy bosqichlari
   
4. 
   Fransiya davlat byudjeti ijrosini nazorat qilish mexanizmi
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi byudjet amaliyotida Fransiya tajribalaridan foydalanish imkoniyatlari
   

Davlat byudjeti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Jump to navigationJump to search

' Davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun moʻljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. D.b. davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. D.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari) ga boʻlinadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi harajat talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq. Byudjet harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamo-madi yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy D.b.lari va D.b.dan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi. D.b., odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. D.b.ni huku-mat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi.

D.b. muayyan mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab D.b. mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha boʻladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi D.b. mavqeining oshishiga sabab boʻladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yigʻiladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi koʻpayadi.

Hoz. rivojlangan mamlakatlarda D.b.ning asosiy qismi soliqlar (fuqarolarning shaxsiy daromadlaridan undiriladigan shaxsiy daromad soligʻi, ish haqi fondiga soliq va korxonalar, korporatsiyalar foydasidan undiriladigan foyda soligʻi va b.) hisobiga shakllanadi (mas, 1987 y.da AQShda soliq tushumlari D.b.ning 98% ini, Buyuk Britaniyada 96,7% ini, Fransiyada 91,5% ini tashkil qildi). AQSH federal byudjetidan qilinadigan harajatlar orasida "da-romadlar darajasini taʼminlash" (qariyalar, mehnatga layoqatsizlar, ishsizlar, nogironlar, tibbiy yordamga muhtojlar, boquvchisini yoʻqotgan oilalar va h.k.ga yordam koʻrsatish) sarflari 40%, milliy mudofaa harajatlari (28—30%) eng muhim oʻrinda turadi.

Hoz. davrda oz sonli sotsialistax mamlakatlarda D.b. daromadlarining asosiy qismi davlat sektori (ijtimoiy mulk)dan tushadigan mablagʻlardan, kooperativlar, xususiy korxonalardan, aholidan olinadigan turli soliqlardan hosil boʻladi va asosan xalq xoʻjaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy-maishiy tadbirlarga sarflanadi.

Oʻzbekiston Respublikasining D.b. respublika D.b., Qoraqalpogʻiston Respublikasi D.6., viloyatlar va Toshkent sh. mahalliy byudjetlarini birlashti-radi. Oʻzbekistonning birinchi D.b. 1924—25 y.larda tuzilgan boʻlib, uning hajmi 3,64 mln. soʻmni tashkil etgan edi.

Oʻzbekistonda yangi boshlanayotgan yil uchun D.b. yil yakuni (dek. oyining oxiri)da OʻzR Oliy Majlisi sessiyasida tasdiqlanadi va qabul qilingan D.b. qonun kuchiga ega boʻladi hamda amaliyotga joriy etiladi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng D.b.ning shakllanish xususiyatlari boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga oʻtish davridagi oʻzgarishlar bilan bogliq holda bordi. Oʻzbekistan Respublikasi D.b. daromadlarining mutlaq koʻpchilik qismi soliklar hisobiga olinmoqda.

1995 y.da Oʻzbekistonda byudjet kamomadi 3%, 1996 y.da 3,5%, 1997 y.da 2,2%, 2000 y.da yalpi ichki mahsulotning 1 % (32,8 mlrd. soʻm)ga teng boʻldi. Amalda boʻlgan qonunchilikka muvofiq tashkil etiladigan byudjetdan tashqari jamgʻarmalar (ijtimoiy sugʻurta jamgʻarmasi, ish bilan taʼminlashga koʻmaklashish jamgʻarmasi, Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi jamgʻarmasi, yoʻl jamgʻarmasi, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mul-ki qoʻmitasi jamgʻarmasi, mineral xom ashyo bazasini tak ishlab chiqarish fondi, oʻzini oʻzi boshqarish mahalliy organlarining maxsus fondlari)ning maqsadli yoʻnalishlarini saqlab qolgan holda, 1995 y.dan boshlab Oʻzbekiston Respublikasining birlashgan byudjetiga kiritildi.

Oʻzbekiston Respublikasi D.b.da jami daromadlar va harajatlar oʻzgarishlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi, xoʻjaliklar va aholi daromadlarining oʻsishi asosiy ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda D.b.ni shakllantirish tartibi Oʻzbekistan Respublikasining 2001 y. 1 yanvardan kuchga kirgan "Davlat byudjeti tizimi toʻgʻrisida" qonuni (2000 y. 14 dek.)ga muvofiq olib boriladi

Davlat byudjeti va uning tuzilishi. Davlat byudjeti

Asosiy havola moliyaviy tizim har qanday davlat - davlat byudjeti. Davlat byudjeti - Bu davlatning pul daromadlari va xarajatlari balansi ko'rinishida mavjud bo'lgan moliyaviy resurslar jamg'armasi. Odatda davlat byudjeti 1 yilga tuziladi. Davlat byudjeti loyihasi mamlakat parlamenti tomonidan muhokama qilinadi va qabul qilinadi, davlat rahbari tomonidan ma'qullanadi va byudjet to'g'risidagi qonun shaklida e'lon qilinadi.

Davlat byudjeti quyidagi funktsiyalarni bajaradi:

tarqatish shakllanishi, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishida namoyon bo'ladi Pul davlat ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida (milliy daromadning 60% gacha moliyaviy tizimning barcha bo'g'inlari, 40% gacha davlat byudjeti orqali qayta taqsimlanadi);

tartibga soluvchi ishlab chiqarish jarayonini tartibga solish, ishsizlikni kamaytirish va umuman iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun davlat byudjeti mablag'laridan foydalanishdan iborat;

boshqaruv byudjet resurslari harakatida namoyon bo'lishida yotadi moliyaviy holat iqtisodiyot, bu sizga uni boshqarishga imkon beradi;

rag'batlantiruvchi tadqiqot dasturlari davlat byudjetidan moliyalashtirilishini ko'rsatadi;

ijtimoiy byudjet mablag'lari ijtimoiy muammolarni (nogironlarga, nogironlarga pensiya berish, ishsizlarga yordam berish, qashshoqlik chegarasidan pastda yashash va h.k.) hal qilish uchun sarflanishidan iborat.

Byudjet daromadlar va xarajatlardan iborat. Byudjet xarajatlari davlat funktsiyalari bilan bog'liq va ijtimoiy ustuvorliklar bilan belgilanadi iqtisodiy siyosat... Davlat byudjeti xarajatlari, davlat byudjeti mablag'lari ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal qilish, davlat boshqaruvi va huquqni muhofaza qilish, davlat qarziga xizmat ko'rsatish va h.k.

Davlat byudjetining daromad qismini shakllantirish asosan soliq tizimi orqali sodir bo'ladi. Davlat mulkini sotishdan olingan kreditlar va tushumlar ham byudjet daromadlarini shakllantirish manbalari bo'lishi mumkin.

4. Byudjet taqchilligi: tushunchasi, sabablari va turlari

Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal qilib, davlat ma'lum pul xarajatlarini o'z zimmasiga oladi. Davlat byudjeti xarajatlari uning daromadidan oshib ketganda vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda davlat byudjet taqchilligiga duch keladi. Demak, byudjet taqchilligi Hukumat xarajatlari ma'lum bir davr uchun daromadlaridan oshib ketadigan miqdor... Kamchilik quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin:

iqtisodiyotdagi inqiroz natijasida daromadning pasayishi;

pasayish soliq tushumlari davlat byudjetiga;

davlat xarajatlarining ko'payishi (masalan, tabiiy ofatlar, harbiy harakatlar paytida yoki haddan tashqari ijtimoiy dasturlar natijasida);

nomuvofiq moliyaviy -iqtisodiy siyosat;

katta moliyaviy resurslarni talab qiladigan iqtisodiyotning, fanning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish zarurati;

davlat xaridlarining o'sishi.

Davlat byudjetining tizimli tanqisligi va davriy taqchilligini farqlang.