Risk va minimallashtirish texnologiyalari

,  “risk”

  so’zi  ispancha  -  portugalcha  so’zdan  olingan 

bo’lib, “suv ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi. Shuning uchun ham risk xavf 

tug’dirish ehtimoli mavjudligini ifoda qiladi.   

Risklar muammosiga bag‘ishlangan iqtisodiy adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, 

tadqiqotchilar  o‘rtasida  tadbirkorlik  riski  ta’rifiga  nisbatan  yagona  fikr  mavjud 

emas

2

.  Bugungi kunda risk mohiyati bo’yicha bir ma’noli izoh yo’q. Bu, xususan, 

ushbu  atamaning  ko’p  qirrali  ekanligi,  xo’jalik  qonunchiligimiz  tomonidan  real 

iqtisodiy  amaliyotda  va  boshqaruv  faoliyatida  deyarli  to’liq  inkor  etilishi  bilan 

izohlanadi.  Bunga  qo’shimcha  ravishda,  risk  –  ko’plab  ustma-ust  tushmaydigan, 

ba’zan esa qarama-qarshi real asoslarga ega bo’lgan murakkab hodisadir. Bu turli 

                                                           

2

  Abchuk va xavf nazariyasi.  O'tish: Saytda Harakatlanish, Qidiruv, Granaturov VM iqtisodiy xavf: mohiyati, 

o'lchash usullari, kamaytirish yo'llari. – Moskva: "biznes va xizmat", 1999., Dubrov am, Lagosha ba, Xrustalev E. yu. 

iqtisodiyot va biznesda xavfli vaziyatlarni modellashtirish. – Moskva: "Moliya va statistika", 1999. Lapusta mg, 

Sharshukova LG tadbirkorlik faoliyatida xatarlar.  O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv O'tish: Saytda Harakatlanish, 

Qidiruv 

Moliyaviy investitsiyalar va xavf / Per.  - Kiev: savdo-nashriyot. VNU byurosi, 1995. 

---

7 

 

xil nuqtayi nazardan riskning bir nechta ta’rifi mavjud bo’lishi ehtimolini yuzaga 

keltiradi.  

       Riskning ko’plab ta’riflarini tahlil qilish bizga quyidagi kabi riskli vaziyatlarga 

xos bo’lgan asosiy masalalarni aniqlash imkonini beradi:  

-    ehtimoliy  natijalardan  qaysi  biri  amaliyotda  qo’llanilishini  belgilab  beruvchi 

voqea-hodisaning tasodifiylik xarakteri (noaniqlik mavjudligi);  

-   muqobil yechimlar mavjudligi;  

-   natijalar ehtimoli va kutilayotgan natijalar ma’lum yoki ularni aniqlash mumkin;  

-   zararlar yuzaga kelishi ehtimoli;  

-   qo’shimcha foyda olish ehtimoli.   

      Taniqli lug‘atchi olim S.I.Ojegov va N.Y.Shevedovaning rus tili lug’atida “risk” 

bu “muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisa, umid” degan ma’noni anglatadi deyilsa

3

, 

V.T.Sevruk “risk – bu zarar ko‘rish yoki manfaatni qo‘ldan chiqarish bilan bog‘liq 

ehtimollar o‘lchamidir” degan ta’rif beradi

4

.  

        Professor  V.M.Usoskin  “Risk  doimo  noaniqlik  bilan  birga  kelib,  oxirgi  o‘z 

navbatida oldindan ko‘ra bilish qiyin yoki mumkin bo‘lmagan voqealar bilan bog‘liq 

bo‘ladi” deb izohlaydi

5

.  

        P.G.Grabovoy,  S.N.Petrova,  S.I.Poltavsevlarning  “Риски  в  современном 

бизнеса”  kitobida  “Risk  -  bu  korxona  resurslarining  bir  qismini  yo‘qotish  yoki 

daromad ololmaslik, qo‘shimcha xarajatlar qilish xavfidir

6

”, deb ta’rif berganlar.  

      O’zbek  iqtisodchi  olimasi  Sh.Z.Abdullayevaning  fikricha:  risk  va  xavf-xatar 

alohida  narsa,  ya’ni  risk  bu  iqtisod  sub’yektining  faoliyatidir  va  u  tanlov  bilan 

bog‘liq. Bu faoliyat sub’yektning xavf-xatar sharoitidagi tanloviga asosan amalga 

oshiriladi.  Xavf,  xatar  qanchalik  yuqorilashgan  sari  sub’yekt  shunchalik  risk 

qilmaydi va risk nolga yaqinlashadi.

7

    

                                                           

3

 

Ozhegov Si, Shvedova N. yu. rus tilining tushunarli lug'ati. – Moskva: OOO, 2006.  

4

 Sevruk V. T. bank xavfi.  

5

 Usoskin V. M. zamonaviy tijorat banki: boshqaruv va operatsiyalar.  

6

 Grabova PG, Petrova Sn, Poltavtsev Si zamonaviy biznesdagi xatarlar. 

7

 

Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”. –T.: “Moliya”, 2002.

 

---

8 

 

   Iqtisodchi  Y.S.Stoyanovaning  “Moliyaviy  menejment”  kitobida  “Risk  -  bu 

zararning  paydo  bo‘lishi  yoki  prognozlashtirilganidek  daromad  ololmaslik  xavfi 

ehtimoli” deb ta’rif beradi. 

      Iqtisodchi Chaliy-Prilutskiy. V.A.ning “Bozor va risk” kitobida keltirilishicha: 

“Risk  -  bu  tanlov  sharoitida  bajarilgan  shunday  faoliyatki,  qachonki 

muvaffaqiyatsizlik sharoitida tanlov oldidagiga nisbatan og’irroq sharoitga tushib 

qolish ehtimoli mavjud bo’ladi”. 

      Rus olimi Granaturov.V.M.ning fikricha, “Risk - bu muqarrar tanlov sharoitidagi 

noaniqlikni bartaraf qilish bilan bog‘liq faoliyat bo‘lib, bu jarayonda mo‘ljallangan 

natijaga  erishishni,  muvaffaqiyatsizlik  va  mo‘ljaldan  farqlanishlarni  miqdoriy  va 

sifat jihatdan baholash imkoniyati mavjud”

8

. 

      Yuqorida  keltirilgan  ta’riflarning  barchasida  risk  qandaydir  xavf-xatar  va 

zararlar ko’rishdan iborat ekanligi to’g’risida fikr yuritilgan. Riskni ta’riflaganda, 

uni zarar bilan bog’liq xavf-xatar, noaniqlik deyish risk tushunchasining mohiyatini 

to’la ifodalolmaydi.  

      Yuqoridagilarga o’xshagan ta’riflarni mahalliy iqtisodchilarimi-zning ishlarida 

ham uchratish mumkin. Undan tashqari, oxirgi yillarda chop qilinayotgan ko’pgina 

mualliflarning ishlarida “risk” so’zini o’zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. 

Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini turlicha nom bilan 

talqin qilinmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni “tavakkalchilik” deb ifodalasalar, 

boshqalari  riskka  “xato”,  “ikkilanish”,  “noaniqlik”,  “mavhumiylik”  va  hokazolar 

deb ta’rif berish to’g’riroq degan xulosaga keladilar.  

       Har bir faoliyatni amalga oshirishda ikkilanish yoki xavf-xatar bo’lishi mumkin. 

Lekin ularni risk mazmunida ifoda qilib bo’lmaydi. Xavf-xatar deganda biz oldindan 

biron  salbiy  natija  beruvchi,  yoki  biron-bir  salbiylikka  yoki  zarar,  talofatga  olib 

keluvchi  jarayon  mavjudligini  bilamiz  va  biz  qo’rquv,  hadiksirash  bilan  shu 

voqelikka yondashamiz.  

                                                           

8

 Granaturov.Vv, iqtisodiy xavf: mohiyati, o'lchash usullari, kamaytirish yo'llari. Moskva "biznes va xizmat". 2002 

 

---

9 

 

       Rossiyalik  yana  bir  iqtisodchi  G.Panova  “Risk  kutilmagan  hodisalar  yuzaga 

kelganida yo‘qotish xavfi yoki imkoniyatidir” deb ta’rif beradi

9

. U o’z ta’rifi orqali 

ikki  asosiy  yo’nalishni  asoslab  bermoqchi  bo’ladi.  Bular,  birinchidan,  Professor 

O.Lavrushinning  risk  to‘g‘risidagi  fikri  bilan  hamohang  bo‘lib,  u  ham  risk  bu 

yo‘qotishlarni  ifodalaydi  deb  uqtirsa,  ikkinchidan  risk  bu  kutilmagan  hodisa 

ekanligini ta’kidlamoqchi.  

      Tadbirkorlik  riskining  klassik  va  neoklassik  ko’rinishi  ham  ishlab  chiqilgan 

bo’lib, klassik nazariyada tadbirkorlik riski qabul qilingan qarorlar natijasida yuzaga 

kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarning matematik kutilishi bilan tenglashtiriladi 

deyilgan.  

       Ushbu  qarashlar  klassik  nazariya  namoyandalari  Dj.Mill  va  I.U.Seniorlar 

tomonidan bildirilgan. XX asrning 30-yillarida iqtisodchilar A.Marshall va A.Pigu 

tadbirkorlik  riskining  neoklassik  nazariyasini  yaratdilar.  U  quyidagilardan  iborat: 

noaniqlilik  sharoitida  ishlayotgan,  daromadi  o’zgarib  turadigan  tadbirkor,  bitim 

tuzayotganda ikkita kriteriyaga asoslanadi:  

-  kutilayotgan foyda hajmiga;  

-  uning ikkilanishlarining hajmiga.  

        Bu  shundan  dalolat  beradiki,  bir  xil  daromad  beradigan  ikkita  kapital 

qo’yilmalar  orasidan  tadbirkor  qaysi  biriga  ko’proq  ikkilanayotgan  bo’lsa,  o’sha 

kapital qo’yilmani tanlamaslikka harakat qiladi. 

      Yuqoridagilarga  o’xshagan  ta’riflarni  mahalliy  iqtisodchilarimizning  ishlarida 

ham uchratish mumkin. Undan tashqari, oxirgi yillarda chop qilinayotgan ko’pgina 

mualliflarning ishlarida “risk” so’zini o’zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. 

       Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini turlicha nom 

bilan  talqin  qilinmoqda.  Ba’zi  bir  iqtisodchilar  riskni  “tavakkalchilik”  deb 

ifodalasalar,  boshqalari  riskka  “xavf”,  “ikkilanish”,  “noaniqlik”,  “mavhumiylik” 

deb ta’rif berish to’g’riroq degan xulosa qiladilar.  

                                                           

9

 Panova G. S. tijorat bankining kredit siyosati.  O'tish: Saytda Harakatlanish, Qidiruv. 

 

---

10 

 

      Iqtisodchi  olimlardan  T.Malikov,  O.Olimjonovlarning  risk  to‘g‘risidagi 

qarashlari  diqqatga  sazovodir.  “Risk”  atamasi  o’zbek  tilidagi  ayrim  manbalarda 

“tavakkalchilik”, “xavf-xatar”, “tahlika” va “g’ov” ma’nolarida tarjima qilinayotgan 

bo’lsada, ularning hech biri, mualliflar fikricha,  “risk” atamasining asl ma’nosini 

bildirmaydi.  “Zararlarni  vujudga  kelishi  yoki  daromadlarning  ko’zda  tutilgan 

darajadan kamroq olinishi ehtimoliga risk deyiladi” deb ushbu olimlar ta’rif beradi.  

       Har  qanday  iqtisodiy  subyekt  faoliyat  yurgizar  ekan,  u  risk  bilan  to’qnash 

keladi.  Bu  risk  har  qanday  vaqt  va  sharoitda  yuzaga  kelishi  mumkin.  Bu  riskdan 

qo’rqmay,  uni  boshqarib  daromadni  ko’paytirish  har  bir  subyektning  maqsadi  va 

vazifasi  hisoblanadi.  Shunday  ekan  risklarni  o’rganish,  ularni  kelib  chiqish 

sabablarini aniqlash va boshqarish metodlarini o’rganish iqtisodchilarning vazifasi 

hisoblanadi.