Risk tushunchasi. Sanoat inshootlarida xavf rivojlanishi. Reja xalqaro tajribada risk tushunchasining vujudga kelishi. Riskni baholash bosqichlari

manfaatni qo’ldan chiqarish bilan bog’liq ehtimollar o’lchovidir”
. Professor 
V.M.Usoskin o’zining izlanishida “Risk doimo noaniqlik bilan kelib, oxiri o’z navbatida 
oldindan ko’ra bilish yoki mumkin bo’lmagan voqealar bilan bog’liq bo’ladi”, deb izoh 
beradi. 
Agar adabiyotlarda berilgan ta’riflarni umumlashtirilsa quyidagi ma’noni olish 
mumkin:
Risk
- bu iqtisodiy kategoriya bo’lib, u jamiyatning rivojlanishidagi ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarda,texnika ishlab chiqarishda aniq bir yechimga ega bo’lmagan 
holatning miqdor va sifat jihatdan ma’lum zarar ko’rish ehtimoliga aylanishi mumkin 
bo’lgan voqelikdir.
Risk 
- bu, miqdor va sifat jihatdan yo’qotishlar ehtimolini ko’rsatsa, unga 
hayotning har bir jabhasida duch kelishimiz hech kimga sir bo’lmay qoldi. Xususan, risk 
iqtisodiyot, texnika va texnogen subektlari oldida yechimi topilmagan muammolardan 
bo’lib hisoblanishi, unga bo’lgan e’tibor yildan yilga ko’payotganligidan dalolat beradi. 
O’zbekistonda riskmenejmenti, riskni tahlil qilish standartlari mavjud emas, uni milliy 
ishlab chiqarishga tatbiq etishdan oldin, xalqaro andozalarni ko’rib chiqqan ma’qul 
hisoblanadi. Bu o’z navbatida yo’limizni oydinlashtiradi, chunki xalqaro standartlar 
yuqoridagi savollarga to’liq javob bera oladi! 2. Riskni baholash bosqichlari. Birinchi 
navbatda, texnogen riskining alohida faoliyat sohalari sifatida paydo bo’lish va 
rivojlanishi bosqishlarini ko’rib o’tadigan bo’lsak, u risk sohasining o’ziga qaraganda 
uncha uzoq bo’lmagan, ya’ni taxminan 40 yillik tarixga ega ekanligini ko’rishimiz 
mumkin. Oxirgi 40 yilda risklarni baholashni 4 ta asosiy yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish 
mumkin, bular: Sezgirlik tahlili - tashqi omillarning o’zgarishiga sezgirlik tadqiqotini 
senariy metodi Tebranuvchanlik tahlili - umumiy ko’rsatkichga nisbatan kutilgan 

---

qiymatning o’zgarish o’lchovini o’rganish; Negativ tahlili-boshqa risk tahlili metodlariga 
qo’shimcha tarzda qo’llaniladi. Nisbiy tahlil - benchmark bilan taqqoslash orqali riskni 
ko’rib chiqadi (tanlangan indeksda). Ohirgi 25 yilda risklarni boshqarish sohasida 
revolyutsion o’zgarish sodir bo’ldi: Risk faqatgina moliyaviy korporatsiyalarda emas, 
balki iqtisodiyotning boshqa sektorlarida ham qo’llanila boshlandi. Risklarni 
boshqarishdagi yangi paradigmasi, kompaniyalar, holdinglar va iqtisodiyotning butun 
tarmoqlari risklarini boshqarishda aniq operatsiya va faoliyat sohalari bo’yicha tor 
doirada qismli yondashuvidan kompleks boshqaruvga o’tishni ko’zda tutadi 
Evropa Ittifoqidagi davlat institutlari riskning amaliy ko’nikmalarini ekologik, 
texnologik, sotsial va boshqa masalalami yechishda qo’llay boshladilar. XX asr 90-
yillarining boshida jahon tajribasida risk-menejment sohasida standartlarini 
shakllanishi kuzatildi 
Standartlarning yoyilishi davlatlarda, xalqaro darajada va hattoki, tarmoq 
darajasida amalga oshirildi. Buning isboti bo’lib, risklarni boshqarishning 
anglosakson huquqli davlatlar (Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yaponiya, Buyuk 
Britaniya, JAR, Kanada) milliy standardlari, shuningdek, Homiylik tashkilotlari 
Treadway komissiya Komiteti (COSO, AQSH) ishlab chiqqan standart, risk-
menejerlar yevropa assosiyasiya federatsiyasi standarti (FERMA) va risklarni 
boshqarish standarti ISO 31000:2009 hisoblanadi. Tarmoq risklarini boshqarish 
standartlari orasida sug’urta tashkilotlari (Solvency, Solvency II) va bank (Basel, 

---

Basel II, Basel III) faoliyati bilan bog’liq bo’lgan standartlar mashhurdir. Risk-
menejment sohasidagi standartlar quyidagi unifikatsiyani ko’zlaydi: Bu sohada 
ishlatilayotgan 
terminologiya; 
Risk 
boshqarish 
jaroyoni 
tarkibi; 
Risk-
menejmentining tashkilotlardagi tizimini tuzish yo’llari. SHunga ko’ra, xar bir 
yuqorida keltirilgan standartlar turlicha va hammasini birday qo’llash ko’pgina 
chalkashliklarga olib keladi. SHuning uchun, biz faqatgina ayrim standartlarni 
ko’rib chiqamiz. Misol uchun, Homiylik tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan 
“Tashkilotlar riskini boshqarish. Integratsiyalashgan model”i. Bu modelni 
kompaniya 2001 yilda “PricewaterhouseCoopers” kompaniyasi bilan birgalikda 
ishlab chiqadi. Bu hujjat tashkilotlar doirasida risklarni boshqarish asoslari va 
tashkil etishyo’llari haqida batafsil ma’lumot beradi. Bunda risk boshqarish jarayoni 
bir-biri bilan bog’liq 8 tarkibiy qismdan iborat deyiladi, ular: Ichki muhitni 
aniqlash; Maqsadlarni aniqlash; Riskli voqealarini aniqlash; Riskni baholash Risk 
ta’siriga javob berish; Nazorat vositasi; Axborot va aloqa; Monitoring. Jahon 
tajribasida “COSO kubi” nomini olgan bu standart tashkilotlar maqsadlari 
(strategik, operatsion, hisobotga tayyorgarlik va qonunlarga rioya qilish), 
kompaniyaning tashkiliy tuzilmasi va risk boshqaruv jarayoni tarkibiy qismlari 
o’rtasida bog’liqlikni ifodalaydi (3-rasm). 
“