Respublikasioliy

4-rasm . Pul bozori 5-rasm. Keynsian raodelidagi Investisiya va jam g'arm alar

Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz stavkasida amaldagi investisiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi mumkin, chunki investisiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar

31

orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli maqsadlami ko‘zlaydilar. Investisiyalami firmalar, jamg‘armalarni esa uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar. Investisiya hajmini belgilab beruvchi asosiy omil Keyns fikricha foiz stavkasi darajasi emas, balki investisiya- dan kutilayotgan sof foyda normasidir. Keyns buni kapitalning chekli samaradorligi deb ataydi. Investor kapitalning chekli samaradorligi kat- taligini foiz stavkasi bilan taqqoslab investision qaror qabul qiladi. Agar birinchisi ikkinchisidan katta boMsa, u holda investor investisiya loyi- hasini moliyalashtiradi (agar investor tomonidan kapitalning chekli samaradorligi 100% deb baholansa, u holda kredit 90%ga teng foiz stavkasida ham olinadi, agarda u 9% deb baholansa, u holda investor 10%lik foiz stavkasini olmaydi). Jamg‘armalar hajmini belgilab beruv­ chi omil ham foiz stavkasi boimay, ixtiyordagi daromad hajmi hisobla­ nadi (ID=S+S). Agarda kishining ixtiyoridagi daromadi katta boMmasa va bu daromad kundalik harajatlarga ham arang yetsa, u holda juda yu­ qori foiz stavkasida ham kishilar jamg‘arma qilolmaydilar (jamg'arish uchun hech bo‘lmaganda jamg‘ariladigan biror narsa bo‘lishi lozim). Shuning uchun Keyns jamg'armalar foiz stavkasiga bogMiq emas deb hisobladi va XIX asr fransuz iqtisodchisi Sarganning iqtisodiy adabiyot- larda “Sargan samarasi” deb nom olgan dalil (argument) idan foydalanib shunday ta’kidlaydi: agar kishilar ma’lum vaqt ichida qayd qilingan mablag‘ni yigMb olmoqchi boMsalar, bunda jamg'armalar va foiz stavkasi o‘rtasida teskari bogMiqlik boMadi. Agar biror kishi pensiya- gacha 10000$ga ega bo‘lmoqchi boMsa, u foiz stavkasi 10%ga teng bo‘lganda yiliga 1000$dan, foiz stavkasi 20% bo‘Iganda esa 5000$dan jamg‘arishi kerak boMadi. Keynsian modelidagi investisiyalar va jamg‘armalaming o‘zaro nisbati grafik ko‘rinishda 5-rasmda berilgan. Jamg'armalar foiz stavkasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bogMiq boMganligi sa- babli, ularning grafik ko‘rinishi vertial chiziqdan, investisiyalar esa foiz stavkasiga nisbatan kamroq bogMiq boMganligi uchun qiya, pastga egiluvchan ko‘rinishga ega. Agar jamg‘armalar S2 gacha ortsa, u holda muvozanat foiz stavkasini aniqlab boMmaydi, chunki investisiya egri chizigM va yangi jamg‘arma egrisi S2 kesishadigan nuqta mavjud emas. Demak, muvozanat foiz stavkasi Re ni boshqa bozorda, ya’ni pul bozo- ridan topish lozim (pulga boMgan talab va taklif nisbati orqali) (4-rasm).

• 
  barcha bozorlarda pullar noelastik (qattiq) ekan, bozorlar mu­ vozanati toMiq bandlik sharoitida o‘matilmaydi. Mehnat bozorida
  

(3-a rasm) nominal foiz stavkasi Wi darajada, firmalar ishchilarga L2 miqdorda talab bildirganda o‘matiladi. LF va L2 o‘rtasidagi farq-

32

ishsizlar. Bu holda ishsizlik ishchilar berilgan nominal ish haqi stavkasini rad etgani uchun emas, ushbu stavkaning qattiqligi sababli sodir boMadi. Ishsizlik ixtiyoriy holatdan majburiy holatga aylanadi. Ishchilar pastroq stavkada ishlashga rozi boMadilar, ammo tadbirkor­ lar bunday ish haqi stavkasini pasaytirishga haqli emaslar. Ishsizlik jiddiy iqtisodiy muammoga aylanadi.

Tovar bozorida ham narxlar ma’lum Pi darajada “yopishib” qoladi (3-v rasm). Yalpi talabning yalpi daromadlar pasayishi nati­ jasida kamayishi ishsizlik tufayli (eslatib oMamiz, ishsizlik bo4yicha nafaqalar toManmaydi), shuning uchun iste’mol xarajatlarining pasayishi barcha ishlab chiqarilgan mahsulatlami sotish mumkin emasligiga olib keladi (Y2 < Y*) va resessiya (ishlab chiqarishning tushib ketishi) sodir boMadi. Iqtisodning pasayishi investorlar kayfi- yatiga ta’sir etadi va natijada investision xarajatlaming pasayishiga olib keladi. Yalpi talab yanada tushib ketadi.

xususiy sektoming xarajatlari (uy xo‘jaliklarining iste’mol

xarajatlari va firmalaming investision xarajatlari) yalpi talabning po­ tensial ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan, ya’ni resurslaming toMiq bandlik sharoitida ishlab chiqarilgan hajmiga teng boMgan yalpi talab hajmini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun iqtisodda yoki tovar va xizmatlarga o‘zining talabini bildiruvchi, yohud xususiy sektor talabini rag‘batlantirib, yalpi talabni ko‘paytiradigan qo‘shimcha makroiqtisodiy agent paydo boMishi lozim. Bunday agent davlatdir. Shu tariqa Keyns davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi va iqtisodni davlat tomonidan tartibga solish (davlat aktivligi) ni asosdab berdi.

• 
  asosiy iqtisodiy muammo (resurslar bandligi toMiq boMmagan sharoitda) yalpi taklif muammosi boMmay, endi yalpi talab muammosi hisoblandi. Keynsian modeli iqtisodni yalpi talab to­ monidan o‘rganuvchi “demand-side” modelidir.
  

davlatning barqarorlik siyosati, ya’ni yalpi talabni tartibga soluvchi siyosat iqtisodga qisqa muddatda ta’sir etar ekan, u holda Keynsian modeli iqtisodni qisqa muddatda (“short-run” modeli) tas- virlovchi modeldir. Keyns uzoq davrga nazar solishni, iqtisodni uzoq muddatda o‘rganishni lozim deb hisoblamagan. U: ’ Uzoq davrda biz barchamiz murdalarmiz”, -deydi (“In long run we are all dead”).

Iqtisodiyotni yalpi talabga ta’sir etish yoMi bilan (birinchi navbatda fiskal siyosat choralari bilan) tartibga solish, davlatning

33

yuqori darajada iqtisodga aralashuvini nazarda tutgan Keynsian us- Iubi II-Jahon urushidan keyin rivojlangan mamlakatlarga xarakterli edi. Ammo iqtisodda inflyatsion jarayonlaming kuchayishi va ayniqsa 70-yillar neft “shok”i oqibatlari birinchi navbatga yalpi ta­ labni rag‘batlantirishni emas (chunki bu inflyatsiyani yanada ku- chraytirib yuborar edi) yalpi taklif muammosini hal etishni qo‘ydi. ’ Keynsian inqilobi” o‘miga “neoklassik kontrrevolyusiya” keldi. Iqtisodiy nazariyada neoklassik yo‘nalishning asosiy oqimlari bular:

1. 
   Monetarizm (“monetarist theory”) ;
   
2. 
   “Taklif iqtisodi” nazariyasi (’ supply-side economics”) ;
   
3. 
   Rasional kutishlar nazariyasi (“rational expectations theory”).
   

Neoklassik konsepsiyalarda asosiy e’tibor makroiqtisodiyotning mikroiqtisodiy asoslari tahliliga qaratiladi. Neoklassik oqim vakillari qarashlarining “klassik maktab” namoyandalari g‘oyalaridan farqi shundaki, ular klassik model qoidalarini zamonaviy iqtisodiy sharo- itga mos holda qo‘llashadi va iqtisodni qisqa muddatda yalpi taklif tomonidan tahlil etishadi. Neokeynsian yo‘nalish vakillari o‘zlarining konsepsiyalarida shuningdek zamonaviy iqtisodning in­ flyatsion xarakterini hisobga oladilar. Shuning uchun zamonaviy makroiqtisodiy nazariyada neoklassik va neokeynsian qarashlaming o‘zaro qarama-qarshiligi emas, balki zamonaviy iqtisodiy jarayonlami nazariy jihatdan tushuntirib beradigan nazariy konsepsi- yani ishlab cliiqish haqida so‘z boradi. Bunday yo‘l tutish esa “main stream” nomini olgan.