Respublikasioliy

Iqtisodiy tebranishlar turlari

Iqtisodiy tebranish davomiyligiga ko‘ra, bir nechta turlarga bo‘linadi:
yuz yillik iqtisodiy tebranishlar, yuz va undan ko‘p yil davom
etadi;
“Kontdratev” iqtisodiy tebranishlari, 50-70 yil davom etadi. U
buyuk rus iqtisodchisi N. D. Kontdratev sharafiga nomlangan. U “iqti­ sodiy kon’yukturaning uzun toMqinlari” nazariyasini ishlab chiqdi. (Kontdratev eng buzg‘unchi inqirozlar “uzun toMqinli sikl” va klassik sikl iqtisodiy aktivliklarning maksimal tushish nuqtalari mos kelganda sodir boMadi deb hisoblagan; masalan, 1873 yil inqirozi, 1929-1933 yil- lar Buyuk Depressiya, 1974-1975 yillar stagflyatsiyasi).
Klassik iqtisodiy tebranishlari, 1-“klassik” inqiroz (ishlab chiqarish inqirozi) 1825 yil Angliyada sodir boMgan, 1856 yildan esa bunday inqirozlar jahon miqyosigacha ko‘tarildi), ular 10-12 yil davom etadi va asosiy kapital, ya’ni asbob-uskunalaming yoppasiga yangilanishi bilan bogMiq (asosiy kapitalning ma’naviy eskirishining o‘sib borishi ma’nosida bugungi kunda bunday iqtisodiy tebranish- laning davomiyligi qisqardi).
Kitchin iqtisodiy tebranishlari, davomiyligi 2-3 yil.
Iqtisodiy tebranishlaming bir necha turlarga ajralishi iqtisodda fizik kapitalning turli xillari amalga oshishi davomiyligiga asosla- nadi. Shunday ravishda yuz yillik iqtisodiy tebranishlar ilmiy kashfi- yotlar va yangiliklar yuzaga kelishi bilan bogMiq, ular ishlab chiqa­ rish texnologiyasida haqiqiy to‘ntarishni amalga oshiradilar. (masa­ lan, “bug‘asri” “elektr asri”ga, so‘ngra esa “elektronika avtomatika” asriga o‘tganligini eslaylik). Kontdratev uzun toMqinli iqtisodiy te­ branishlari asosida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bino va inshootlarining xizmat davri davomiyligi (fizik kapitalning passiv qismi) yotadi. Taxminan 10-12 yildan so‘ng asbob-uskunalaming fizik yemirilishi amalga oshadi (fizik kapitalning aktiv qismi) va bu “klasbik” iqtisodiy tebranishlaming davomiyligini tushuntirib beradi. Hozirgi sharoitda asbob-uskunalaming almashtirilishi uchun uning fizik emas, ma’naviy yemirilishi birlamchi ahamiyatga ega. Ma’naviy eskirish ishlab chiqarish quwati yuqoriroq, mukammalroq asbob- uskunalaming paydo boMishi bilan bogMiq. Yangi texnika va tex- nologiya hozirda 4-6 yil muddatda paydo boMayotganligi uchun iqtiso-
54
diy tebranish davomiyligi qisqaroq bo‘lmoqda. Bundan tashqari, ko‘pgina iqtisodchilar iqtisodiy tebranish davomiyligini uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar iste’molchilar tomonidan keng miqyosda, har 2-3 yil muddatda yangilanishi bilan bogMaydilar.
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy tebranish fazalari davo­ miyligi va tebranishlar amplitudasi turli xil bo‘lishi mumkin. Bu, birinchi o‘rinda inqiroz sababiga bog‘liq, shu bilan birga turli mam- lakatlardagi iqtisod hususiyatlari: davlat aralashuvi darajasi, iqtisodni tartibga solish xarakteri, xizmat sohasining ulushi va rivojlanish da­ rajasi (noishlab chiqarish sohasining), ilmiy-texnik inqilobning rivoj­ lanish sharoitlari va qo‘llanishiga bogMiq.
Siklik tebranishlami notsiklik tebranishlardan ajrata bilish mu­ him. Iqtisodiy tebranish uchun barcha ko‘rsatkichlaming o‘zgarishi, siklning barcha sohalarini qamrab olishi xarakterli. Nosiklik tebra­ nishlar quyidagilarda aks etadi:
ishi mavsumiy xarakterga ega ba’zi sohalardagina iqtisodiy ak- tivlikning o‘zgarishi (iqtisodiy faollikning o‘sishi, masalan, kuzda hosil terimi paytida qishloq ho‘jaligida, bahor va yozda qurilishda; shu sohalarda iqtisodiy tebranishlaming tushishi)
faqat ba’zi iqtisodiy agentlaminggina o‘zgarishida (masalan, bayram oldida chakana savdoda savdo hajmlarining keskin o‘sishi va mos sohalarda iqtisodiy faollikning o‘sishi).