Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy

Kompleksonlarning analizda qo‘llanishi

Tarkibida karboksil guruhi tutgan ba’zi bir uchlamchi aminlar, ko‘pchilik metall ionlar bilan juda ham turg‘un kompleks birikmalar hosil qiladi. Bunday birikmalar kompleksonlar deb ataladi.

1945 yilda Gerold Shvarsenbax bu birikmalardan titrant sifatida foydalanishni taklif etgan.Hozirgi vaqtda kompleksonlarning juda ko‘p xillari sintez qilingan. Eng oddiylari iminodisirka kislotasi HN(CH₂COOH)₂, nitrilouchatsetat HOOC- CH₂ - N(CH₂COOH)₂, etilendiamintetraatsetat kislotasi (EDTA) (HOOC-CH₂)₂ N-CH₂-CH₂-N(CH₂COOH)₂ va hokazo.

Kompleks birikmalar va kompleks hosil bo’lishining anlizda ishlatilishi turli- tumandir.

1. 
   Kompleks birikmalar kam eruvchan moddalarni cho’ktirish maqsadida ishlatiladi.
   

2. 
   Kompleks birikmalardan ionlarni niqoblashda foydalaniladi. Masalan, agar anlizga Fe(III) ioni xalaqit bersa uni [Fe(PO₄)₂]³ va [FeF₆]^3-, [Fe(C₂O₄)₃]^3- shaklida niqoblash mumkin.
   
3. 
   Komplekslar hosil bo’lishidan kam eruvchan moddalarnia eritmaga o’tkazish uchun foydalaniladi. Masalan , xlorid, bromid, va yodid anionlari aralashmasi analiz qilinganda , ularning kumush bilan hosil qilgan kumush xlorid (oq),kumushbromid (och sarg’ish),kumush yodid (sarg’ish )cho’kmalari olinadi.
   
4. 
   Komplekslar hosil bo’lishidan birikmalarning kislota – asos xossalarini o’zgartirish uchun foydalanish mumkin. Masalan borat kislotaning suvli erirmasiga glitserin yoki mannit qo’shilsa,glitserin yoki mannitborat kislota hosil bo’lib,proton va borat orasidagi bog’lanish susayadi,natijada,kislotaning kuchi ortadi.
   
5. 
   Komplekslar hosil bo’lishi moddalarning oksidlanish – qaytarilish potensiallarining o’zgarishiga olib keladi. Bundan bu reaksiyalarning yo’nalishini
   

boshqarishda foydalanish mumkin. Masalan, temir(II)ionini yod yordamida oksidlab bo’lmaydi.

Shuni aytish kerakki,ayrim hollarda komplekslarning hosil bo’lishi analizga halaqit berishi mumkin. Masalan, OH^- ioni bilan cho’ktiruvchi ko’pgina kationlar ayrim organik birikmalar (vino, olma,limon kislotalari, glitserin va b.) ishtiirokida cho’kmaydi, chunki bu moddalar ko’plab ionlar bilan mustahkam komplekslar hosil qiladi. Shu sababli analizni boshlashdan oldin xalaqit beruvchi kompleks hosil qiluvchilar erritmadan yo’qotiladi.

EDTA to‘rt asosli kuchsiz kislota bo‘lib, uning bosqich bo‘yicha ionlanish konstantalari quyidagi qiymatlarga ega: rK₁ 2,0: rK₂2,67: rK₃6,16: rK₄10,26. Eritmaning kislotaligiga qarab ligand ham ko‘p yoki kam proton berib H₆Y^2, H₅Y^, H₄Y, H₃Y^-, HY^-2, HY^-3, Y^-4 bo‘lishi mumkin. Bu kompleksonolar ichida titrant sifatida EDTA va uning 2 ta vodorodi o‘rniga natriy ioni almashgan tuzi Na₂H₂Y2H₂O keng qo‘llaniladi.

Bu reagent komplekson III, trilon B, xelaton deb ham ataladi. Kislotaning o‘zi suvda kam erigani uchun, uning natriyli tuzidan foydalaniladi

Komplekson III ko‘p metallarning kationi bilan juda barqaror komplekslar hosil qiladi. Ularning eng afzalligi shundaki. Barcha metallar bilan 1:1 nisbatan komplekslar beradi:

Me^^2 Me^^3 	H2Y^-2 H2Y^-2	MeY^-2 2H^ MeY^- 2H^
Me^^4	H2Y^2- 	MeY  2H^

EDTA birinchi marta analizda qo‘llanilganda:

Me^2 H₂Y^-2 MeY^2- 2H^

reaksiyasiga asoslanib bo‘lib, ajralib chiqqan vodorod ionlarini standart ishqor eritmasi bilan titrlab metallarning miqdori aniqlangan.

Keyingi vaqtlarda metalloxrom deb nomlangan maxsus indikatorlar bilan titrlash taklif qilinadi.